Un lugar na historia: San Martiño de Condes, S. XIII

A importancia histórica de San Martiño de Condes reflíctese non só no propio topónimo, senón tamén na súa presenza en documentos que parten desde a Idade Media. Son, sen embargo, referencias documentais fragmentadas que nos impiden facer unha reconstrución histórica completa. A presenza de vestixios medievais, como a Torre de Bustelo (na fotografía esquerda), espertan unha innegable curiosidade, e chama a atención a nula referencia que hai desta torre na historiografía da Idade Media.
Dos documentos conservados hai un de enorme interese, por estar firmado polo propio Afonso IX, rei de León, e por probar a estancia deste monarca en San Martiño de Condes. Durante o seu longo reinado (1188-1230) percorreu o seu reino despachando diversos asuntos. De feito, segundo Julio González (Alfonso IX, 2 vols, Madrid: CSIC, Instituto Jerónimo Zurita, 1944), foi o monarca menos sedentario, polo que tiña dispersos moitos palacios propios (tamén en Galicia). De feito, en moitos dos seus documentos aparecen expresións como "in camino", pois as estancias nun determinado lugar adoitaban ser breves.
De todos os territorios, o galego foi o máis visitado polo monarca, especialmente nos anos centrais do seu reinado. Pero tamén foi un quebracabezas, pois os señores galegos desafiaban a súa autoridade con frecuencia. Con todo, tiña un vínculo importante coa catedral de Santiago, pois o patrón Santiago como respaldo á súa autoridade, formaba parte da propaganda real. En 1197, en cerimonia solemne celebrada na catedral de Santiago, foi armado cabaleiro (segundo Julio González, fixo entrada na catedral precedido do seu tesoureiro repartindo cartos polas rúas). En 1211 acudiu en peregrinación a Santiago. E tamén á catedral trasladou os restos do seu pai, Fernando II, e el mesmo acabaría recibindo sepultura nela.
Pero volvamos ao documento que nos ocupa. No Tombo antigo núm. 73 da catedral de Lugo está esta carta enviada por Afonso IX á cidade de Lugo. Está datada no 14 de abril do ano 1225, en tempos do bispo Don Ordoño, e como dicíamos, escrita durante a súa estancia en San Martiño de Condes. Recolle a orde real de que "todos os veciños fosen vasalos do bispo, e non puidesen recoñecer outro Señor, pena de non vivir na cidade e de 'sequestrarsele' todos os bens" (pódese consultar en España Sagrada, Tomo XLI, De la Santa Iglesia de Lugo. Páx. 58. Ou tamén, o texto completo en latín, en Antología de textos forales del Antiguo Reino de Galicia, SS XII-XIV, De Faustino Martínez Martínez, páx. 292-293).
Nesta época, Lugo comezaba a despuntar como núcleo urbano, e a través de diversas ordenanzas os reis mostraron o seu interese polo desenvolvemento das cidades. Son numerosos os documentos emitidos por Afonso IX nos que se recollen obrigas de lealdade dos vasalos aos señores nas incipientes cidades do seu reino. Pero ademais, as revoltas ocorridas en Lugo tempos atrás (1159), evidencian as dificultades que os bispos lucenses tiñan para facer valer a súa condición de señores de sés episcopais:
Por unha banda, o control dos seus habitantes era disputada tanto polos bispos como polos nobres, que promovían constantes revoltas contra prelados para encubrir as súas rapinas (López Ferreiro). E todo isto, nunha época na que aumentaba o número de campesiños xuridicamente libres e que contribuíron a poboar as cidades e ó nacemento dunha burguesía urbana. Esta, inevitablemente, tiña que chocar co señorío episcopal, pois as aspiracións desta burguesía irían encamiñadas a tecer o seu propio espazo político.
Por outra banda, o poder dos monarcas víase fortalecido a medida que as cidades se consolidaban como entidades libres de señoríos feudais. Por iso exerceron un interesado condominio cos bispos nos asuntos urbanos, pero tamén un control sobre estes que non sempre estivo exento de tensións.
A carta enviada por Afonso IX desde San Martiño de Condes, é unha proba desa complicada tensión vivida en Galicia nos anos centrais da Idade Media. Nela non só se dita a orde de ser vasalos do bispo, senón que vén reafirmada pola expresión "non puidesen recoñecer outro señor". A intervención dos monarcas nos señoríos episcopais dábase en todas as esferas (lexislativa, executiva e xudicial), e así, no documento, breve pero contundente, establece a pena de desterro e requisamento de bens.
No documento non figuran máis nomes, pero indubidablemente o rei non viaxaba só. Polo xeral, era acompañado dunha ampla representación de bispos do seu reino (como Bernardo, arcebispo de Santiago), o infante don Pedro (mordomo do rei), outros membros da alta nobreza (como o poderoso conde Gómez González de Traba), e por suposto, para o outorgamento de diplomas, Pedro Pérez (titular da súa chancelería) e varios scriptores. Non sabemos quen o acompañaba na súa estancia en San Martiño de Condes, pero sen dúbida debeu crear unha expectación enorme.
En seguintes entradas falaremos de documentos posteriores referidos a San Martiño de Condes, e por suposto, tamén da Torre de Bustelo.