2025: Ano Castelao

O sete de xaneiro de 1950, hai setenta e cinco anos, falecía en Bos Aires, Afonso Rodríguez Castelao.

Con tal motivo a Xunta declarou este ano 2025 como "Ano Castelao".

Desde a propia Xunta e desde as diferentes institucións que traballan pola cultura do país, están propostas infinidade de actividades que farán fincapé na importancia de Castelao na vida cultural e política galega.

Di Freixanes que “xunto con Rosalía de Castro, Castelao é o primeiro referente da galeguidade. Rosalía de Castro no século XIX. Castelao no século XX.”

Desde este recuncho, sumámonos á celebración e lembramos, seguindo os xornais do momento, como no ano 1931, concretamente o 15 de agosto, ás once da mañá, desenvolveuse na vila friolesa un mitin galeguista no que interviron Ramón Otero Pedrayo, Ramón Martínez López e o propio Castelao. 

Acababa de ser proclamada a II República e innumerables personalidades da cultura galega empurraban con entusiasmo para a creación dun Partido Galeguista, feito que se faría realidade no derradeiro mes dese mesmo ano 1931.

Deberon callar as ideas sementadas nese acto friolés, pois anos máis tarde chegaríase á creación dunha cédula ben activa do propio Partido Galeguista, na parroquia de Cotá ( ver entrada)

Non sería o último mitin galeguista daqueles anos pois como xa comentamos noutras entradas no ano 35 houbo xuntanzas aparte de na propia vila, en Cotá ( coincidindo coa celebración das feiras).

Aproveitemos este ano para afondar no coñecemento da obra e pensamento deste rianxeiro universal.

Actos vai haber e lecturas hai a esgalla para recoñecer Castelao como insigne creador de cultura e pensamento ao longo da súa vida, aquén e alén do Atlántico.

Deixamos ligazón á páxina da RAG que creou un apartado específico para esta celebración (ver ligazón) 

Seguir lendo...

Mar Pérez Fra na candidatura do BNG ás europeas

Achéganse as eleccións ao Parlamento Europeo. Xa hai un tempo que as diferentes formacións políticas foron facendo públicas as candidaturas polas que optar o próximo 9 de xuño ( xa publicadas todas no BOE de 8 de maio ). 

Con alegría, vemos que como número 3 da lista presentada polo Bloque Nacionalista Galego, vai a friolesa de adopción e dedicación Mar Pérez Fra.

Coincidimos con Mar como nai de alumnado, no grupo de teatro Carballo Vivo e nun monte de actividades organizadas pola propia asociación carballesa, pola Rede Museística Provincial ou pola propia USC.

Por non estendernos, deixamos esta ligazón para coñecer mellor o perfil desta veciña da parroquia de Cotá. 

Abonda escoitar o sentir de moitas friolesas e frioleses, para saber da capacidade, formación e implicación da candidata. Basta reproducir o que dela di Lola López Caión: "Ninguén mellor ca Mar para formar parte desas listas. Por convicción e por experiencia”.

Boa coñecedora do noso rural, desde o Departamento de Economía Aplicada da Escola Politécnica Superior implementa todo tipo de actividades e investigacións a prol de loitar contra un rural marxinado, carente de servizos, e do que as grandes formacións acordan só nas contendas electorais.

Para finalizar esta entrada deixamos a reflexión, claro rexeitamento á celulosa que queren chantar no corazón da Ulloa (ALTRI ) e explicación do porqué da súa presenza na candidatura. 

"Ao mesmo tempo que as nosas gandeiras e gandeiros pagan prezos elevadísimos para comprar ou arrendar terra, boa parte do país se abandona e se foresta. A consecuencia disto cada ano queimamos máis de 100 millóns de euros de fondos públicos en extinguir incendios. 

E mentres todo isto acontece aínda temos que asistir abraiadas a un lamentábel espectáculo: o goberno galego e español queren regalar a unha empresa contaminante 250 millóns de euros! Para que? para que uns cantos empresarios enchan os seus petos á nosa conta e para continuar expandindo o eucalipto e limitando as posibilidades das explotacións agrarias. Queren regalar unha comarca agraria a unha empresa que non fai máis que afondar nun modelo forestal que ningún país desenvolvido quere para si. E van facelo cos cartos de todas e todos nós. Destruíndo no proceso centos de postos de traballo no corazón de Galiza, seguramente moitos máis na Ría de Arousa, e arruinando espazos naturais que son valiosísimos. 

Temos que pararnos a reflexionar sobre o futuro que queremos para o noso país. Non podemos continuar así: desfeita tras desfeita. Necesitamos que alguén mire por nós en Bruxelas para parar o desgoberno que vivimos. 

Por todo isto, e porque son unha muller ecoloxista e feminista que ama profundamente este país dou un paso adiante e vou na lista do BNG para as eleccións europeas."

Compartimos reflexión e animamos a coñecer mellor, e se acaso apoiar, a esta veciña para que no Parlamento Europeo haxa voces galegas que defendan con criterio os intereses da nosa terra.

Seguir lendo...

Os nomes das casas: A Libureira da Pena de Cotá

Lebre ©Shutterstock

A raíz da publicación da entrada na que falamos de J. María Longarela veciño do barrio da Pena de San Martiño de Cotá (ver ligazón) e vía Brais Rodríguez Romero, soubemos do nome da casa deste veciño friolés:A Libureira. Sonoro nome que nos chamou a elaborar este texto. 

Segundo nos comentou Brais, o da Libureira vén de vello, pois segundo o Longarela xa a súa bisavoa era coñecida pola Libureira ( e estamos falando dun informante cos noventa anos ben sobrepasados).

É curioso que nas guías telefónicas do concello feitas pola rapazada do colexio friolés a fins dos noventa ( nós posuímos as dos cursos 1996/97 e 1999/2000) non apareza referida a citada casa con ese nome: nunha delas só aparece o nome do propietario e na máis recente aparece como Casa do carpinteiro; porén a veciñanza recoñece axiña a casa pola Libureira ( comprobámolo estes días).

Xa dixemos noutro lugar que os nomes das casas agochan verdadeiras historias e tesouros. 

Códice Calixtino (Arquivo Catedral de Santiago)

Tendo en conta que A Libureira, Libureira, O Libureiro, Leboreira, A Liboreira , Leboreiro e O Liboreiro comparten todos o étimo "Campus Leporarium" xa citado no Códice Calixtino no século XII , e que vén sendo "monte de lebres". No Códice faise referencia a Santa María do Leboreiro no Camiño de Santiago ao seu paso por Melide. 

A nosa Libureira podemos pensar que é derivación polo peche tanto do “e” como do “o” pasando de leboreira a libureira. 

Fenómeno vocálico que tamén está presente na parroquia de Narla.

Casa do Tuxaleiro

Todos, na fala, facemos referencia á *Purreira cando citamos a casa do Tuxaleiro ( hoxe no candeeiro, polo traballo de Cristina Barreiro ao que facíamos alusión na entrada anterior, por ter elementos arquitectónicos renacentistas).   Pois ben, *A Purreira como abundancial de porros (allium porrum) os allos porros, aclaramos, debería ser, e así o recolle o Nomenclátor, A Porreira.

Ao igual co nome da casa Tuxaleiro que para ben ser deberiase falar de Toxaleiro pois aos toxos fai referencia. 

O por que do nome na Pena? Pois calquera hipótese é posible.

Casa de Mantelle (Miraz)

Noutras parroquias da xeografía municipal atopamos nomes de casas co topónimo dun lugar de outra parroquia ( casa Mantelle en Miraz por exemplo: casa que inicialmente foi vivenda de veciños que viñeran do lugar de Mantelle de S Mamede de Nodar) 

Existe a posibilidade que esta Libureira da Pena fose casa de alguén que se asentou en Cotá  vindo dunha outra Leboreira (por exemplo da de Guldriz ( a poucos quilómetros) ou doutras que atopamos no concello de Palas de Rei ( Augas Santas e A Repostería). 

Pero só é unha hipótese, a verdade que imos quedar sen saber a orixe do nome ( polo menos de momento) 

Só queda agradecer a Brais Rodríguez polo fío!

Seguir lendo...

O Museo Provincial de Lugo: O neno arqueólogo

José María Pérez Longarela no Museo de Lugo

En novembro de 2008 cando o Museo Provincial de Lugo estaba rematando a celebración do seu  75 aniversario e este blog estaba dando os seus primeiros pasos, publicamos unha entrada facendo referencia aos achados atopados nas terras friolesas que estaban depositados no citado museo (ver ligazón)

Foi o inicio dunha relación fluída coa Rede Museística Provincial que desde sempre facilitou grandemente as actividades que tiñamos previstas desenvolver baixo o paraugas de "Friol:algo máis que pan e queixo". Choveu algo.

Do inxente labor que está realizando a citada rede museística para integrar o mundo dos museos na contorna social e o aproveitamento dos seus recursos para desenvolver infinidade de proxectos nos que implicar a todo o tecido social, nada temos que engadir máis ca os nosos parabéns; basta con botar unha ollada á web dos museos e os seus muros nas diferentes redes sociais. 

Un luxo para a provincia contar cun equipo de profesionais tan implicados e activistas con todo aquilo que ten que ver coa cultura no seu amplo espectro.

Pois ben , días atrás desenvolveuse no Museo Provincial de Lugo unha actividade na que volve estar presente Friol ( lembramos con cariño a participación do noso grupo de teatro na revista oral  "O pazo das musas").

O museo invitou ao veciño de Cotá que sendo neno deu, ao se abrigar da choiva na Pena e Cova dos Malreiros ( na memoria do pobo) ou Merleiros,  cun molde bivalvo hoxe no fondo do Museo.

Compartimos aquí a nova publicada en instagram pola rede museística:

Molde bivalvo de Cotá. Museo de Lugo

"Os machados de talón foron ferramentas metálicas difundidas durante o Bronce Final na Península Ibérica. 

Falamos de pezas de hai máis de 2.800 anos cunha función descoñecida. Quizais votiva, para faceren ofrendas, ou tal vez enxeñosa fórmula para acumular metal, é probábel que tamén se empregaran como moeda de cambio. Non se sabe. 

Impórtanos que os machados chegaron a Galicia dende o arco Atlántico, Francia ou Inglaterra, e que, quen aquí viviron, desenvolveron a súa propia tecnoloxía para fundir cousas moi semellantes. Crearon moldes de fundición de bronce coma o que vedes. Moldes bivalvos para encaixar, verter a aliaxe de metal líquido, a uns 1.200 graos de temperatura, e producir machados en cadea, en serie, de entre 15 e 50 reutilizacións.

O Molde Bivalvo de Cotá, o único conservado en Galicia, está exposto no Museo Provincial de Lugo. 

Xa figuraba sinalado como “artefacto curioso” na primeira guía do museo, editada o ano 1947. 

Na Arqueoloxía resulta crucial o contexto físico das pezas atopadas. Na Historia social, e na memoria, tamén. 

O molde foi achado o verán de 1944 no lugar da Pena, cabo do río Narla, na parroquia de San Martiño de Cotá, concello de Friol. Hoxe tivemos de visita ao neno que o descubriu hai 80 anos. 

José María Pérez Longarela paseaba o gando Cotá adiante cando rompeu a chover. A tormenta de estío levouno a buscar acubillo baixo unha árbore. Fitou o chan e distinguiu un brillo. Coa mesma vara de lle afalar ás vacas sacou á luz o molde. 

Ingresou no Museo naquel ano, a cambio de dez pesetas, pois, dixemos, os machados foron moeda de cambio, no Bronce Final e na Posguerra. 

Nós quixemos corresponderlle ao vello que sendo neno levou o gando de excursión arqueolóxica. 

Atopaches unha excepción de bronce, querido José María! 

Grazas de corazón pola túa historia".

Participamos do agradecemento ao que sumamos ao Museo polas facilidades que nos deu para a publicación desta actividade no noso blog. 

Grazas

Seguir lendo...

Os Escritos de Cotá (e III)

Hoxe  celébrase en Lugo a VII Xornada de Literatura de Tradición Oral  no que se desenvolverán diferentes relatorios coa temática común : "Amuletos e Reliquias.Usos e Crenzas".

Pois ben, no diario "El Progreso" do xoves (23/10/2014) Antonio Reigosa publicou un artigo no que deixa constancia da súa experiencia e visión persoal  sobre os Escritos de Cotá. Dado que completa as dúas entradas que neste caderno tiñamos dedicadas aos citados Escritos non nos resistimos a "republicalo".

O artigo pódese ler tamén en Galicia Encantada, páxina de referencia para a literatura de tradición oral do noso país, da que Reigosa é o seu coordinador.

Velaí vai a achega:

"Rematamos esta breve xeira de artigos dedicada aos amuletos e reliquias por mor da xornada que sobre este asunto vai ter lugar este 25 de outubro, escribindo unhas notas sobre os Escritos de Cotá.

Hai uns 25 anos a miña muller e mais eu fomos a Cotá, lugar da parroquia do mesmo nome no concello de Friol, e mercamos o que vén sendo un Escrito, un papel dobrado con partes impresas e partes manuscritas. Daquela eramos, e aínda somos, desa xente que, sen crer, presta atención ás inercias da tradición. Lembro que preguntamos pola Casa dos Escritos (ou Casa de Rosende) e atendeunos un home xa maior, o mesmo que nos despachou o tan desexado amuleto. Cando lle dixemos a que íamos, sacou dun caixón un papel, debuxoulle unhas cruces, escribiu nel cun bolígrafo o noso nome e o motivo polo que pediamos a protección, logo dobrouno, e cando nolo deu deixou á vista a data que correspondía coa do día. Antes de despedírmonos, e de pagar unha pequena cantidade, fíxonos tres advertencias: non parar nin falar con ninguén mentres non chegásemos á casa, non desdobrar endexamais o papel (ou sexa, non ler o que alí ía escrito) e renovalo ao cabo dun ano. 

Cumprimos a primeira pero non as outras dúas advertencias. O papel estivo no caixón da mesiña de noite máis dun ano, e máis de dous, ata que desapareceu. Hai que dicir que mudamos de casa e que sospeitamos que foi nese tránsito, no que case todo o que existe se esvaece, cando nos desapareceu da vista. Os Escritos son amuletos de papel (tamén se chaman Evanxeos, Rescriptos, Detentes…) que se usan para protexer animais, persoas e lugares onde se cre que pode haber perigo de meigallos. Pódense levar pendurados do pescozo ou na carteira, pódense poñer na porta da corte, no cuarto dun neno ou dun adulto, no coche, na oficina ou no tractor. Crese que protexen contra enfermidades e pestes, evitan desgrazas e toda clase de males, sempre e cando se cumpran as normas de uso citadas: non tratar con ninguén na viaxe de volta despois de mercalo, non descubrir os segredos dos seus textos, renovalo no cabo do ano, e unha cuarta e definitiva condición: ter fe nos seus poderes.

A Cotá seica levara a moda dos Escritos un frade procedente do mosteiro de Sobrado dos Monxes. Desde entón, non hai unha data precisa desa orixe, despacháronse arreo Escritos en Cotá na mesma casa de sempre, e o prezo a día de hoxe aínda segue sendo moi razoable; cincuenta céntimos de euro. Dixen que cumpriramos a primeira advertencia pero non as seguintes. Nin o renovamos ao seu vencemento, obviamente por desidia, e tampouco puidemos evitar desdobrar o papel pois unha forza superior gobernada pola curiosidade puido máis. O que descubrimos foi que na parte superior encabezaba, a modo de título, un I.N.R.I. Debaixo, no centro, tiña unha cruz latina rodeada de dous textos impresos, un en latín e outro en castelán. Varias cruces debuxadas nos ángulos do papel e o nome do solicitante, todo isto escrito a bolígrafo igual que a data … Un momento! Agora decátome de que esta pode ser a razón pola que nos desapareceu o Escrito. Vese que non cumprir os mandados rituais sempre pode traer consecuencias!"

©Antonio Reigosa Artigo publicado en El Progreso (23/10/2014)

Nota: Só queda por dicir que a fotografía apareceu publicada no diario "El Progreso"  dando conta da presentación da citada Xornada

Seguir lendo...

O Grupo de Cotá

Grupo de Cotá

Xa tiñamos falado nunha entrada anterior, das actividades do Partido Galeguista por estas terras de Friol alá polos anos trinta do pasado século. 

Hoxe completamos aquela entrada coa inestimábel axuda de Encarna Lago González, que foi quen nos facilitou o material que hoxe incorporamos ao blog. 

O pasado 14 de febreiro no Museo de Lugo inaugurouse unha mostra sobre D. Xosé Ramón Fernández Oxea, destacado membro do Partido Galeguista, que co título Ben-Cho-Shey 50 anos de maxisterio cultural (1918-1968) recolle con toda clase de documentos escritos, gráficos e sonoros, un período histórico cargado de esperanzas e truncado traxicamente pola barbarie da sinrazón. 

Unha mostra que paga a pena visitar devagar porque máis ca unha mostra é unha verdadeira lección de historia, e nesa historia, ten un espazo estas terras da que nós deixamos constancia nesta entrada. 

O material aquí exposto pon de manifesto as inquedanzas que percorrían estas terras naqueles anos de grandes proxectos e ilusións.

Este grupo de Cotá como recolle A Nosa Terra, estaba presidido por Xesús Piñeiro López como presidente, Xosé Vilela Pena, como secretario e verdadeiro impulsor do  grupo, Eduardo Cabado coma tesoureiro e Manuel Rivas, Xosé Longarela e Manuel Cruz como vocais.

Seguir lendo...

Non o creo!

Xa pouco falta para a estrea da montaxe que, este curso, o grupo de teatro "Algo máis que pan e queixo" está preparando, cumprindo co seu compromiso anual. 

Este ano o título da montaxe "Non o creo!", ao contrario do que sucedía en cursos pasados, non dá moitas pistas sobre o seu contido. 

Podemos dicir, que respectamos a norma por nós autoimposta de ser un guión propio, basado en feitos históricos ou lendarios que teñan que ver coas terras friolesas. 

Pois ben, "Non o creo!" cumpre este perfil, ao mesturarmos feitos reais con feitos da memoria popular todos ocorridos nestas terras e --este ano -- nas terras de Guntín de Pallares. 

Explicámonos: Os feitos ocorren a fins do século XIX, concretamente no ano 1873. Neses tempos, os enfrontamentos entre liberais e carlistas tocaron de cheo a Galicia, e por suposto non quedaron á marxe estas terras, que sufriron a presenza das partidas dos carlistas, das que hai recollidos testemuños dos seus feitos -vía hemeroteca-. 

A montaxe, posteriormente dá un chimpo de cen anos e aproveita a publicación dunha nova recollida no diario provincial "El Progreso" que dá conta do achado dunha cazola con máis de oitocentas moedas de ouro e prata que permitiron --diso somos sabedores por un demanchiño que nolo achegou á orella-- a adquisición dun tractor da máis alta gama daqueles momentos-- estamos falando de 1973-. 

Pois ben, todo isto mesturado con algo de imaxinación, e da man dun trasno ao que non lle afecta, claro está, o paso do tempo, deu como resultado esta obra que estrearemos o 23 de maio no lugar habitual para estas montaxes. 

Este ano faremos unha representación extra para o alumnado de ESO do CPI Tino Grandío de Guntín, que se achegarán á Torre de San Paio o día 24 de maio. Nos enlaces que vos deixamos podedes completar a información histórica na que se apoia a montaxe para ter unha comprensión máis doada da mesma. 

Xa por último, indiar que agochamos algunha que outra sorpresa que non desvelaremos pero que seguro vai dar que falar.
Neste enlace da Rede Museística Provincial tedes unha pequena sinopse da montaxe.

Vémonos!.

Seguir lendo...

4 de agosto de 1935

Nos anos trinta do pasado século a actividade política e cultural da sociedade galega adquiriu un grao de participación que só podería ser equiparable aos derradeiros anos do franquismo e primeiros da Transición.

Nese contexto – estamos falando do período da II República-, concretamente en decembro do ano 1931, fúndase o Partido Galeguista que vai tratar de espallar por toda a xeografía galega as súas propostas de país, ben a través da súa publicación de cabeceira A Nosa Terra, ben a través da mobilización das masas ás que ían dirixidas as súas arengas nos centos e centos de actos políticos que foron organizando por todas as localidades nas que tiñan presenza. Ben é certo que a provincia de Lugo ía na cola desta paixón autonomista, pero non por iso deixou de participar de tal onda nacionalista.
Vén isto a conto, porque no ano 1935, hai constancia documental do intento de celebración dun mitin na carballeira de Santa Marta (Vilalvite) o propio día 29 de xullo –domingo- aproveitando a romaría da citada santa. Este intento propiciado por Fole -don Ánxel-, Gómez Aller e Ramón Piñeiro foi prohibido por orde do Gobernador Civil, daquelas Artemio Precioso García, dado o Estado de Prevención vixente ao abeiro da Lei de Orde Pública de 28 de xullo de 1933.
Porén, días máis tarde, aproveitando a feira do catro da capital do concello, no propio Friol e diante dun numeroso público disertaron os propios Ánxel Fole, Servando Gómez Aller e o estudante Teolindo Corredoira.
Hai que indicar que en Friol, concretamente na parroquia de Cotá hai –había neses días -- unha pequena Agrupación Galeguista propiciada por D. José Vilela Pena – empresario da citada parroquia-.
De Fole xa falamos noutras entradas, Servando Gómez Aller, era avogado e ao tempo un dos fundadores en Lugo das Mocidades Galeguistas, morreu a fins dos setenta en Vigo e Teolindo Corredoira, do que cremos tiña orixes friolesas, faleceu na Guerra Civil no ano 1938.
Neste días nos que A Nosa Terra deixa mesmo a súa edición dixital, quixemos aproveitar esta entrada e facerlle unha pequena homenaxe a unha cabeceira de forte 'raigame' no xornalismo galego, e á que o impredicible momento histórico que estamos a vivir fai desaparecer; esperando que este silencio sexa pasaxeiro e nun futuro próximo podamos vela novamente na rede e nos quioscos.
A imaxe que acompaña esta entrada é a portada de "A Nosa Terra" publicada o día 10 de agosto de 1935, onde se recolle o mitin antes citado.
Só queda agradecer ao blog "Publicacións Galegas" por ternos achegado o citado xornal.

Seguir lendo...

Curiosa cabeza na Casa da Bouza.

Na casa da Bouza, en Agruñá (Cotá), a fachada ostenta unha curiosa cabeza sobre a que os datos que temos son moi confusos. Tiñamos noticias previas, aínda que contraditorias, entre outras cousas porque a memoria é fráxil e acaba omitindo, modificando ou engadindo datos. Chegamos a ela ao ter noticias (aínda que de boca en boca, pois cada un dá a súa explicación) de que se trataba dunha suposta cabeza protohistórica, pois cando algo chama a atención, por lóxica e por fortuna, nacen as elucubracións. E dicimos por fortuna, porque as elucubracións revalorizan os achados dos que todos nos queremos apropiar, aínda que só sexa polo feito de descubrilos e darlles sona: unha forma sinxela de protexelos e preservalos.
A seguinte noticia que dela recibimos, aínda que de forma indirecta, foi que a cabeza apareceu nos alicerces da casa e decidiron colocala na fachada. Finalmente, achegámonos á casa, e o home que nos recibiu, díxonos que a casa é (ou era) da súa sogra, que foi construída hai case 80 anos, e que a cabeza proviña dunha canteira próxima (que non soubo especificar).
Ata aquí os datos, ben imprecisos. A nós, e despois de examinar case todas as imaxes que se dan por válidas de cabezas castrexas, parécenos difícil aceptar que se trate dunha obra tan antiga. Tamén é certo que datala é imposible, sobre todo se temos en conta as sucesivas transformacións que debeu sufrir. Polo visto, o noso informante, consciente e orgulloso de ter algo distintivo, decidiu "restaurala", aplicándolle un chorro de auga a presión (de aí que os trazos parezan acabados de esculpir), reforzándoa con cemento, e colocándolle esa lousa sobre a cabeza para protexela da chuvia. Boas intencións que, polo menos, aseguran a súa permanencia, reforzada polas visitas de curiosos (nós mesmos) que ata alí se achegan.
Por que non nos parece unha cabeza castrexa? Ten unha plasticidade demasiado actual, a pesar da economía de trazos e deses ollos pechados e amendoados. Esa carnosidade do rostro non ten parangón coas cabezas trofeo castrexas, nin tampouco o elaborado cabelo de deseño xeométrico. As cabezas castrexas non tiñan pelo; como moito, a cabeza de Rubiás, presenta algunha incisión que algún relaciona co perfil dun casco.
En todo caso, a presenza desta cabeza nun lugar visible e preferente (na fachada que dá ao camiño veciñal) é digna de reflexión. As cabezas trofeo castrexas tamén decoraban as paredes das casas, e tiñan un significado de trofeo, apotropaico, ou relixioso. Segundo Calo Lourido, por influencia romana serían "ius imagine" ou representacións de defuntos, pero o mesmo autor di que moitas destas cabezas podían ser entretementos de calquer artesán ou restos de canzorros románicos. Sabemos que o románico aproveitou, asimilou e reinterpretou restos pagáns, ben por cristianizalos, ben por puro sincretismo, ou por todo á vez. En todo caso, o que foi simbólico no pasado, seguiuno sendo, aínda que o contido mute ou se enmascare. E aquí entramos na nosa interpretación desta singular cabeza, seguramente tardía (nin castrexa, nin románica):
O simbolismo apotropaico das antigas cabezas perdurou no devir dos tempos: reutilizando ou reelaborando. Do contrario, que fai unha cabeza casualmente atopada, pero conscientemente colocada nun lugar tan preeminente?. Estamos ante unha peza reelaborada non sabemos cando, probablemente a partir de modelos máis antigos, e reinterpretada e actualizada en tempos recentes, que de forma non tan casual, acaba ocupando o mesmo lugar e coa mesma intención inconsciente. Xa na simboloxía románica, as cabezas humanas eran expresión do noso intelecto e das nosas calidades, a parte máis nobre e máis afastada do pecaminoso, retomando ese sentido de protección que desde tempos ignotos tiveron. Polo mesmo, podemos pensar que protexen as vivendas do maligno. Un interesante traballo que podedes atopar na rede e publicado en Cuadernos de Estudios Galegos, fala desta apropiación simbólica da cultura material castrexa, e aporta un dato curioso sobre unha cabeza (páx. 116) situada á entrada dunha finca. O seu propietario di que "ter iso ahí, é como ter a garda civil". Tamén neste caso, é difícil soster unha adscrición castrexa á peza, pero o trasfondo, demostra un continuismo sorprendente.

Seguir lendo...

Da Restauración á Guerra Civil (IV) Das feiras

As feiras, xunto coas romarías e festas – sen esquecer os adros das igrexas, os domingos-- eran os lugares de encontro dunha sociedade rural que aproveitaba estes momentos para intercambiar opinións e saber de como ía o mundo ao seu redor. Ir á feira era un feito, de por si, cargado de simbolismo.Non era un día calquera. Íase á feira para tratar de vender ou mercar aquilo que se necesitaba e o “ axustar” era elemento fundamental nas diferentes transaccións comerciais que alí se desenvolvían. Chegábase cedo, mesmo antes do mencer, cadaquén tiña o seu lugar e a súa función. Feito o negocio, algúns— a outros non llo permitía a súa economía-- participaban da parte lúdica da actividade: nas tabernas, mesóns ou cantinas, comíase, bebíase e celebrábanse as boas operacións do día. O que si é certo é que “cada un falaba da feira segundo lle ía nela”.
Os veciños do lugar desexaban que a feira fose concorrida e con bo número de operacións, pois a maior negocio, maior rendibilidade.Que os veciños estaban interesados en manter estes centros económicos e facilitar o acceso aos mesmos queda reflectido no feito , a modo de exemplo, de como a fins do século XIX, insistíase diante da Deputación Provincial na necesidade de construír o que hoxe coñecemos como Ponte de Ombreiro (25-V-1886) "para facilitar o tránsito ás feiras de Cota, Roimil e Guimarei". Ao tempo, os concellos declaraban camiños de utilidade pública a aqueles que levaban directamente ás feiras, coa mesma finalidade.
Ás veces e debido a aglomeración producíanse choque fortuítos entre as cabalerías – o medio de transporte característico-- e pequenos rabaños de gando, o que xeraba pequenas escorrentadas que producían máis dun susto. Despois dunha feira en Cotá (18-XII-1896), o correspondente do diario "El Regional" pedíalle ao alcalde que adoptase as medidas necesarias para que non volvesen a ocorrer feitos como o relatado.
Pequenos e, ás veces, graves incidentes eran o pan de todas as feiras. Na Feira Grande de Guimarei (26-X-1898) , foi tal o altercado, que houbo un morto e dous feridos ( un deles, un dos gardas civís que tentaban calmar os ánimos).
Pelexas e liortas entre veciños do lugar e gandeiros vidos de fóra  tampouco eran raros: Na feira de Cotá 18-VIII-1924) veciños de Cotá e gandeiros chegados do Veral, Esperante e Santa María Alta, tiveron entre eles máis que palabras.
No mesmo ano, na feira do 4 de setembro en Friol, houbo navalladas: Ir á feira sen levar unha navalla era coma ir espido... e despois pasaba o que pasaba.
Sempre había quen facía a feira pola súa conta e facíase cun botín- produto do roubo – con pouco esforzo e menos escrúpulos: Na mesma localidade que antes citamos o 4 de decembro de 1926, un veciño de Vilafiz, Manuel Racamonde, foi obxecto dun roubo de 2.000 pesetas (oito mil reais) produto da venda de dúas vacas. Alá marchou a ganancia, pois do autor, ou autores, nunca máis se soubo.
Segundo ía avanzando o século ían aparecendo os vehículos de motor cos conseguintes accidentes: Na feira de Cotá  de setembro do 1927, un neno de sete anos por se agarrar á roda de reposto dun coche, no momento de arrincar este, sufríu un accidente (o coche, así reza a noticia do xornal, tiña a matrícula LU-930. O rapaz foi atendido polo médico local e o condutor, nun principio, foi detido.
Había quen introducía moeda falsa: Foi o caso dun veciño que na feira do 4-III-1928, en Friol,  foi detido pola Garda Civil, ao collelo “in franganti".
Outros, sen pagar os impostos establecidos, compraban e vendían e acababan sendo denunciados polos que si os pagaban, e eran detidos. O caso de dous veciños da cidade luguesa (Friol, 4 de xuño do 1928) que andaban polas feiras comprando e vendendo ovos e pitas.
Algúns, polas diferentes razóns que poidamos imaxinar, chegaban a perder unha vaca ( Cotá, 18 de xuño do 1928).
Tamén era lugar propicio para a práctica de xogos nos que caían enredados incautos que perdían o pouco que tiñan pensando na posibilidade de saír favorecido nuns xogos que estaban prohibidos e que eran practicados por verdadeiros especialistas.No ano 1935 na primeira feira do ano en Friol foron detidos uns "maleantes por practicar xogos ilícitos".
Quedan moitas cousas das que non temos constancia. Unha mágoa, non ter a posibilidade de recuperar todo o repertorio que, con seguridade, traían ata estas terras os cegos que ao través das súas coplas viñan informando dos sucesos máis notorios do momento

Seguir lendo...

O Narla fóra de nai ( II )

Deixamos outras fotos da enchente do Narla e queda encabezada por unha fotografía na que no medio da lagoa que se formou ponte arriba de Cotá nadan tranquilamente dúas anátidas,concretamente dous machos cunha fermosa e característica cabeza verde, do "Anas platyrhynchos" coñecidos popularmente como Lavancos reais.

As femias seguramente andarán preparando o niño no chan, un pouco afastado da auga, pois se non o fixeron xa , en breve será a posta, que chocarán durante catro semanas.

Xa pasou o entroido e a primavera está, aínda que non o pareza, a chegar.

As outras fotografías foron tomadas en Cotá e na zona do Muíño de Serén, xa na vila friolesa.

Seguir lendo...

O Narla fóra de nai e non é o único

"O río cando vai cheo

leva carballos e follas

tamén debía levar

as lenguas marmuradoras"

Que o río vai cheo, nestes días é unha evidencia. Nestes tres derradeiros días caeron máis de 80 mm ( Estación meteorolóxica do Corno do Boi) e o que queda aínda nesta fin de semana. Para mostra, a foto que acompaña á entrada feita hoxe pola mañá ao Narla ao seu paso por Cotá.

O de "marmuradoras" aínda que non é precisamente o adxectivo que acae ben, vén a conto das palabras "agarimosas" que aos galegos lle dedicou Rosa Díez cando quixo adxectivar en ton despectivo ao Presidente do Goberno. Non é a primeira vez que as dirixe ( lembremos que tamén o Presidente da Xunta foi así cualificado)

Nin entramos nin saímos (moi galego) nos adxectivos que a clase política queira empregar entre si, pero o que non podemos admitir é que traten de menosprezar a un pobo, empregando o xentilicio de xeito despectivo, cando nin sequera viña a conto.

Non sabemos se R. Díez segue as noticias, pero hai certo tempo conseguiuse co apoio de moitos galegos que se retirase ese ton pexorativo da entrada "gallego" no "Diccionario da Real Academia de la Lengua Española".

Cremos que esta señora pretendía notoriedade e debeu seguir a premisa " que falen de unha aínda que sexa mal". Cremos que se confundiu de pleno.

Este blog, sentíndoo moito, decláraa "persoa non grata".

Seguir lendo...

Dos raposos...

A fin de semana pasada, no concello de Portomarín, levouse a cabo unha batida de raposos. A asociación ecoloxista ADEGA, vén de denunciar que estas cacerías carecen de rigor científico e afirman que a necesidade destas batidas por un exceso de poboación do citado animal, non é tal. Por outra banda sinalan que botarlle a culpa da escaseza doutras pezas de caza ao raposo é infundada.

Por outra parte os ecoloxistas denuncian tamén a celebración  da "V Copa de España de Caza do Raposo "V Copa de España de Caza do Raposo" no mesmo concello, a celebrar esta fin de semana.

Nós aproveitando que o Miño pasa por Portomarín, publicamos aqui dous contos relacionados cos raposos.

Sen lugar a dúbidas, é o animal que máis aparece nos nosos contos tradicionais, unha boa mostra é o libro de Antonio Reigosa "Memorias dun raposo" no que de xeito novelado pega un repaso á todas as historias nas que o raposo fai acto de presenza.

Este primeiro conto foi recollido por Patricia Marqués na Hedreira, Condes. Contoullo o seu avó.

"Había unha vez un raposo que colleu unha pita polo rabo con ganas de darse unha boa panzada, pero a pita escapoulle ao bo do raposo e a este quedáronlle na boca algunha das plumas da ave.

O raposo dicíalle á pita:

-- Ai cabeciña louca, volve pola túa roupa !

Ao que a pita respondíalle:

-- Non volvo, non , que Deus hame dar outra!

Estoutro foi recollido por Luís Pena na Agruñá, Cotá, e foille contado polo seu pai. Di así:

" Hai moitos anos, chegou un raposo a unha aldea en busca dalgunha galiña ou un galo co que matar a fame. Achegouse a un galiñeiro e o galo que estaba vixiando avisou ás galiñas para que se agochasen antes de chegar o raposo. Así o fixeron , pero o galo non tivo tempo de facelo e empezou a convencer no raposo para que non o comese.

-- Non ves que estou moi fraco. Se viñeses polo  tempo do millo novo estaríache mellor mantido.

O raposo deixouse convencer e contestoulle:

--Pois vale, convencíchesme. Hei vir no mes de outono. Dime por quen hei preguntar cando chegue.

--Pregunta por Coidado -- dixo o galo--

E así foi; pasou o tempo e acordou o raposo do trato que fixera co galo e alá marchou outra vez.

Cando chegou, novamente o galo deu avisado ás galiñas para que se escondesen, e el tivo tempo de subirse a un poleiro ben alto para esperar a chegada do raposo. Este ao chegar chamou:

-- Ei Coidado !

O galo desde o poleiro contestoulle:

-- Xa cho teño.

Seguir lendo...

Fraseoloxía. Materiais recollidos en Friol. Miraz e Cotá (III )

Parroquia de Miraz:
"As tardes de agosto corren como un lóstrego"
"--De onde está o aire?
--Do Corno de Boi
--Estará home estará; de alá veu túa mai e nunca boa foi."
"Os de Ousá canto din hoxe é nada mañá"
"Pelados de Seixón e corvos de Santa Leocadia fixeron unha festa con cagalliñas de cabra"
"Pataqueiros en Trasmonte"
"Merda con pan e herba, bota no caldo que cho conserva"
"Lobos e cas todos eran irmás"
"O cuco a cucar i-os paxaros a piar"
"Mentras o demo vén e non vén, seu dono perde o que ten"
"Si c(ago) c(ago) polo meu"

Parroquia de Cotá:
"O que chega tarde, chorar ou cantar”

Seguir lendo...

Santos protectores: San Ramón Nonato.

Dentro da devoción popular, os santos protectores, como intercesores entre os humanos e Deus, eran invocados nos momentos de pánico, incerteza ou desacougo.. Algúns protexían o gando, outros favorecían amoríos, outros aplacaban tormentas... e San Ramón era o patrón das parturientes. A el pedíase axuda cando un parto se presentaba complicado.
A lenda conta que este santo, do S.XIII, naceu cando a súa nai acababa de morrer. Inspirado pola Virxe, ingresa na Orde da Merced, orde mariana dedicada a Santa María da Merced, en cuxo nome, os mercedarios realizaban o ministerio de redención, e que no contexto da época, na que os sarracenos eran unha ameaza no mundo cristián, orientábase ó rescate dos cristiáns cativos no Norte de África. Nesta tarefa, os mercedarios arriscaron a súa vida, e quedaban cativos como forma de pago cando non chegaban os cartos para liberalos. Nesta situación viuse San Ramón: preso en Alxeria comezou a predicar, convencendo por igual ós cristiáns cativos coma ós seus captores. Por este motivo perforáronlle os labios e llos pecharon cun cadeado.
Cando por fin regresa, é nomeado cardeal polo papa Gregorio IX, título que non chega a asumir, pois morre súbitamente. Pouco antes de morrer recibe de forma prodixiosa a Comuñón, pois non habendo ningún sacerdote presente, é o mesmo Xesús quen lla administra. En 1657, época na que o Vaticano "traballa duro en fabricar santos", é canonizado por Alejandro VII.
Coñecendo a historia é fácil entender os atributos iconográficos que o acompañan. As dúas imaxes que ofrecemos pertencen ás igrexas de Carballo (esquerda) e de Cotá (dereita). Os dous portan na man dereita a custodia, e na esquerda a palma do martirio, que indica vitoria. No caso do San Ramón da igrexa de Cotá, a palma leva tres coroas (non no caso de Carballo), que aluden á castidade, predicación elocuente e martirio. Visten o hábito branco da orde mercedaria, símbolo de pureza, completado coa muceta vermella cardinalicia (sobre a iconografía de San Ramón hai moitas variantes).
O San Ramón de Carballo parécenos de maior calidade e tamén máis antigo (probablemente de fins do S.XVIII). As proporcións son máis harmónicas, e a suave cadencia do contrabalanceo do corpo, xunto co minucioso traballo dos pregamentos da roupa, superan ó San Ramón de Cotá. Non sabemos de que época é este último, pois aínda agora se fan tallas semellantes, pero desde logo, eses brillos da pintura delatan unha técnica recente.

Seguir lendo...

A Fonte do Ouro. Lenda

Na memoria dos veciños de Cotá pervive a historia que fala da "Fonte do Ouro", con lixeiras variacións.
Hai moito tempo, había unha fonte que era da que se tomaba a auga para Cotá --"agora non hai rastro dela"-- e dela cóntase que había alí unha galiña cos seus poliños e que un veciño tapounos cun manto que lle deran na misa e a pita e os pitiños convertíranse en ouro.
Outra versión di que "saían unha pita cos seus pitiños da cor do ouro. Cando os veciños intentaban velos, agochábanse na fonte. A xente ía mirar nela, pero alí non se vía nada, só a auga nacer"
A primeira versión recollémola do traballo "Prospeccións no Concello de Friol (I) Mámoas e Folclore arqueolóxico" de J. F. NÚÑEZ JATO e L.RODRÍGUEZ VARELA, publicado no nº 6 da revista Croa.

A segunda recolleuna Lucía Cabado que lla contou a súa avoa Oliva Pena ( 75 anos) , da Rexidoira, Cotá.

Seguir lendo...

Os Escritos de Cotá ( e II )

O Dr. Rodríguez López ( 1859 -1917) no seu "Supersticiones de Galicia" no capítulo que títula " Supersticiones de culto superfluo" fai referencia ao costume de "pegar en las puertas de las casas y de las cuadras esos papeles llamados escritos para liberar a los animales de los maleficios y traerlos las personas a modo de escapularios..." coa mesma finalidade.

Estes escritos son uns textos que funcionan como amuleto protector contra algún meigallo ou mal de ollo.

Podían recoller fragmentos dos Evanxeos, un texto xaculatorio ou mesmo unha oración.Normalmente escritos en latín ou castelán.

En concreto, nos Escritos de Cotá aparece unha cruz cunhas letras no su interior , rodeada por un texto en latín e unha oración na mesma lingua. Máis abaixo explícanse o significado das letras do interior da cruz e indícase a aprobación eclesiástica outorgada no ano 1.894 polo Arcebispo de Santiago.

Estes de Cotá, personalízanse escribindo na parte superior dos mesmos o nome da persoa que pide protección e a dedicación do mesmo. Previamente e en cada esquina do escrito faise unha pequena cruz. Remata o manuscrito cun "amén".

Dos escritos, en xeral en Galicia, hai constancia do seu uso e propagación xa no século XVIII - descoñecemos se antes se empregaba este ritual protector--. No concello de Friol tamén se empregaban uns escritos semellantes na parroquia de Narla para descontar as lombrigas, pódese ler nunha entrada anterior.

Esta actividade coñecida e estendida por toda a comunidade galega debeu producir certo incomodo ás xerarquías eclesiásticas de aquel entón pois o autor citado máis arriba indica que o Arcebispo de Santiago Payá y Rico que exerceu nos anos 1874-1886 prohibiu a venda dos citados escritos na súa diocese; o que provocou grande malestar entre os partícipes da mesma , que pregoaban por Santiago adiante a súa mercadoría deste xeito:

" Escritos, mulleres, baratos e benditos

para a porta da horta, do cortello e pra toda a casa".

Anos máis tarde o Cardeal Martín de Herrera, Arcebispo de Santiago entre os anos 1889-1922, autorizounos mediante un decreto de data 11 de xuño de 1894, coa salvedade do seu nulo valor sen a competente bendición ( como reza no final dos Escritos estudados).

Como din os veciños, reflectindo a alma galega na súa fondura interpretativa: "ben non farán, pero desde logo, mal tampouco".

Seguir lendo...

Os Escritos de Cotá.( I )

Na parroquia de Cotá, concretamente na Casa de Rosende, tamén coñecida por Casa dos Escritos, seguen a tradición iniciada, segundo cren os seus propietarios, por un frade que veu do Mosteiro de Sobrado, enfermo para esta casa, xa hai moitísimos anos.

Os escritos -- ler entrada posterior-- empréganse como elemento protector, tanto para os animais como para as persoas. Veñen sendo un amuleto que anualmente hai que anovar. É esta a razón polo que pola parte de fóra do escrito quede reflectida a data na que se fixo o mesmo.

Informan que en Sobrado tamén hai algún veciño que fai o propio.

Na actualidade, tanto Manuel como Encarnación (os dous irmáns que quedan na casa) din que xa non vén a xente como viña hai tempo.

Razóns? . Por un lado o deixárense de celebrar as feiras do 18, reduciu considerablemente o tránsito de persoas na aldea; polo outro a perda da crenzas "nestas cousas" por parte da xente nova fai que se reduza considerablemente as solicitudes dos mesmos.

A principios dos anos 80 do pasado século, aínda recoñecendo a baixada das petición, con respecto a anos anteriores, falaban de máis de mil escritos ao ano.

Aínda así, teñen os escritos preparados e impresos, para só ter que completalos co nome do peticionario e a protección solicitada, pola parte dianteira ,no propio escrito; mentres que por tras escriben a data en que foi outorgado. Enrólano para que non se vexa o texto do interior.

Segundo o estudo feito por Fidalgo Santamarina as propiedades protectoras do mesmo perden o seu obxecto se o escrito é aberto e lido polo solicitante.

Dependendo da finalidade cólgabanse ou colocábanse no lugar apropiado, que podía ser a corte, se de animais se trataba, ou de levalos a persoa canda ela.

A día de hoxe son os máis vellos os que se achegan á casa en busca dun escrito para colocarllo no coche daqueles máis novos e con carné e coche recente. Mesmo ás veces colócanllos sen que eles -- os propietarios dos vehículos-- o saiban. A finalidade é obvia.

Na actualidade cobran o escrito a 0'50 cms. de euro

Seguir lendo...

San Martiño de Cotá. Toponimia

Doce son os lugares recollidos polo Nomenclátor de Galicia cando falamos da parroquia de San Martiño de Cotá. Destes, xa comentamos Agruñá e Cotá nunha entrada anterior, polo que por non sermos repetitivos , só deixamos o enlace á mesma.

As Casas da Feira fai alusión á actividade feiral que tódolos 18 de mes celebrábase en dito lugar. Feira ( a de Cotá ) de sona polos arredores, tanto polos queixos como polas cabezas de gando equino. Non sabemos da súa antigüidade pero si da súa importancia.

O Coído é seguindo aos dicionarios un lugar cheo de coios, topónimo fundamentalmente de lugares achegados ao mar pero tamén de ribeiras dalgún río, neste caso o Narla.

Dombrollo ten a súa orixe nun Domnus Braulius que, como indica Nicandro Ares, é un nome persoal autóctono. Xa no s. XIV nos documentos da catedral de Lugo faise referencia a Don Broollo como casal da parroquia de Cotá.

Os Lagouzos (lacus + uc (c) eus), que fai referencia á presenza de pequenas lagoas.

A Pena e A Ponte son topónimos nidios.

Portasueiro (porta+ Suarius/ Suerius)“nome persoal de humildade entre cristiáns, relacionado co animal ‘sus’- cocho-“.

A Rexidoira ligado posiblemente un “regere” latino

E por último Silvarredonda de “silva” – selva, silveira, aínda que máis ben co concepto de bosque-- “rotunda” – redonda ou ben dabondo intrincada e mesta.

Seguir lendo...

O cruceiro de Cotá.

Atípico cruceiro en Galicia, pois segue pautas nada habituais no noso territorio. O cruceiro de Cotá chama a atención porque segue o modelo de cruz irlandesa, sen columna e sen capitel. Levántase sobre unha estrutura de triplo chanzo e pedestal rectangular cuxo lado maior coincide cos brazos da cruz. Trátase dunha cruz latina de elevado pé e labrada en peza única. A parte central é unha circunferencia, ó estilo das cruces irlandesas, nas que a cruz estaba inscrita nunha roda solar. Na primitiva cultura irlandesa o sol era o deus supremo, e conforme se impón o cristianismo, este símbolo solar acaba impoñéndose por asimilación. Nun dos lados da circunferencia represéntase a San Martiño compartindo a capa co pobre, representado en baixo relevo e de forma moi arcaizante, con formas ríxidas, vestimentas xeométricas e sen concesión algunha ó volume, seguindo a tradición nórdica. No outro lado da circunferencia figura unha custodia co Santísimo Sacramento en mármore (pensamos que é un engadido posterior).

Toda a cruz está percorrida por unha decoración de círculos con radios curvados, dez en cada lado, que recordan ás esvásticas célticas ou ben ós bubóns alusivos á peste que aparecen nas cruces de peste bretoas dos SS XVI e XVII. Os bordos laterais da cruz decóranse con motivos avolutados que evocan o gótico flamíxero.

No pedestal figura unha placa de mármore conmemorativa na que se le "En memoria do Congreso Eucarístico XXII. Junio 1911". Seguramente o engadido da custodia en mármore é desta época, pero é moi probable que a cruz sexa bastante anterior, de 1772, como difícilmente se le na inscrición en pedra nun dos lados da base.

Seguir lendo...