Memoria histórica: "El abismo del olvido"

Rematando o pasado ano, Astiberri publica “El abismo del olvido” historia gráfica de Paco Roca e Rodrigo Terrasa, impresionante obra gráfica do autor valenciano que deixa como pouso que non hai peor castigo que o esquecemento.

Consideramos que esta historia ten cabida neste blog porque a súa lectura fíxonos lembrar o traballo levado adiante por Blanca Castro co alumnado de ESO, nos cursos desde o 2008 ata o 2016, recuperando retallos dunha historia da que aínda hoxe se segue falando en silencio, “non chores que poden escoitarte” escribía L. Pimentel. (ver ligazón)

Friol non quedou á marxe da represión fascista ( conta a veciñanza  coa boca pequena como oufanos chegaban membros das chamadas forzas vivas da localidade despois de cometer os seus abusos chegando ao asasinato ( ver biografía de Antonio Iglesias Corral , por exemplo).

Esta memoria histórica, memoria democrática da que se fala no texto é algo incluído nos programas de educación secundaria,  obrigatoria e post-obrigatoria; non estaría de máis o ter nas bibliotecas dos centros un recuncho da memoria onde ter espazo para  libros como este de Paco Roca.

A trama desta historia narra os feitos do catorce de setembro do 1940 (ano e medio despois de rematar a Guerra) en Paterna onde doce homes son fusilados polo réxime franquista e enterrados nunha fosa común. A partir de aí conta a loita de unha muller para conseguir recuperar os restos do seu pai e todas as trabas que encontrou ata conseguir recuperalos e así restaurar a súa dignidade.

Non é de estrañar que xa case estea esgotada a primeira edición e estean traballando na súa reedición. 

Xa para rematar indicar tamén que esta lectura amena e pracenteira  permitiunos evocar as palabras de Jean Paul Richter: “A memoria é o único paraíso do que non podemos ser expulsados”.

Seguir lendo...

Madialeva (II)

O sábado pasado presentouse en Miraz, como xa dixemos, e con gran afluencia de público, a novela gráfica Madialeva de Ana Moreiras. 

O libro recolle diferentes historias locais contadas desde esta parroquia friolesa e nas que aparecen os diferentes personaxes que conforman e conformaban a sociedade tradicional. Así aparecen as figuras de dúas mestras de distinto e distante proceder, caciques, señores, curas, veciñas afoutadas, a emigración, os primeiros pasos de Inditex, a ilusión xerada pola República, o drama da guerra e por último como algo novidoso o empoderamento da muller.

Todo isto que a autora recolle en Miraz reflicten, coas variantes que cada lector teña a ben segundo a súa propia novela persoal, historias que ben puideron suceder en Mondriz (Castro de Rei), Ove (Ribadeo) Ferreira ( Guntín) Palmeira (Ribeira),…ou en calquera outro punto da nosa xeografía.

Coa lectura deste texto, nós lembramos as tardes que, dentro do proxecto Algo máis que pan e queixo, dedicamos á escoita da veciñanza que se xuntaba no local social de Carballo e que debullaba historias, esas pequenas historias que non aparecen nos libros de texto e que conforman o noso ser e estar, e que neste caso quedaron recollidas neste blog.

Animamos á lectura desta novela sobre todo á veciñanza friolesa pois de seguro que nomes e historias, con certo grao de implicación faranse facilmente recoñecibles e, aínda que hai pingas de ficción, permítesenos percorrer e acompañar a xeografía humana da parroquia e do concello e lembrar outras contadas da citada freguesía das que nestas páxinas temos dado conta. 

En hora boa á autora.

En Lugo os exemplares, que nós saibamos, pódense adquirir nas librerías Trama e Totem

Seguir lendo...

13 de setembro de 1936

Tal día coma hoxe, hai exactamente 82 anos, levábase a cabo nas escolas e, por extensión, na vila friolesa, un acto a semellanza dos que se estaban a realizar en moitos puntos da xeografía española dominada e atemorizada polas forzas sublevadas contra o poder legalmente instituído, no mes de xullo de 1936.

Desbotando a idea que se tentou instalar na maioría silenciosa do municipio de que “aquí non pasou nada” ( en referencia á sublevación franquista e posterior posguerra ) si que pasou, si. Outra cousa foi o interese dos que espallaron a consigna de que Friol, pouco menos, fora unha balsa de aceite nese período.

Das correrías dos falanxistas frioleses queda constancia na memoria da xente de idade que, como no caso de Castrodá (Vilalvite), aseveran que “aquí os falangistas nunca se atreveron a entrar”; do que se pode tirar facilmente a idea de que noutros núcleos si o fixeron,… e con total impunidade (aseveramos nós).  Como exemplo nidio o asasinato do que fora alcalde do concello de Vilasantar ( A Coruña) a mediados de agosto do citado ano 1936; e dicimos total impunidade porque ese falecemento foi inscrito no xulgado friolés como morte producida pola "fuerza pública", cando é ben sabido o oufanos que chegaron á vila despois de teren cometida a vileza, o grupo de fascistas que executaron, na parroquia de Miraz, a este home: Antonio Iglesias Corral.
Curiosamente un dos participantes na cacería e posterior asasinato, presentárase nas eleccións municipais dese ano na lista gañadora da Fronte Popular e fora arrestado xunto cos compañeiros de candidatura nos primeiros días do golpe militar sendo axiña liberado sen cargos).

Pois ben; volvendo ao principio hai que dicir que desde que a sublevación franquista se producira, ao tempo falanxistas e a igrexa iniciaron o que deron en chamar a reposición do crucifixo e da bandeira bicolor nas escolas da España nacional. A idea comeza a desenvolverse en Navarra nos primeiros días de agosto e foise estendendo aos poucos pola España franquista.

A República instaurara unha laicidade e aconfesionalidade na escola que moi pouco gustaba á igrexa e ás forzas máis reaccionarias da vila. Así que o 13 de setembro de 1936, domingo, desenvolveuse un acto que seguindo as pautas establecidas polos golpistas “ consistió en la reposición de la bandera bicolor como enseña de la patria , la unión del clero, ejército y pueblo en fraternal abrazo y la entronización del crucifijo en las escuelas” (El Pueblo Gallego 22/09/1936) no mesmo participaron o párroco, Francisco Varela Seoane, o alcalde, Segismundo Grande,  representantes da Garda Civil, o secretario do concello, Juan Prado e os mestres. 

Na nova non se citan pero de seguro estaban presentes as forzas falanxistas friolesas (se facían acto de presenza en actos doutras localidades de concellos próximos (ver: El Progreso 19 de setembro de 1936), non ían estar presentes no seu!).
Con toda seguridade , quizás non con tanta solemnidade –ou si-- , noutras escolas do municipio ben seguro que se realizaron actos semellantes ao longo dese mes de setembro.

Estes actos tiñan unha carga que transcendía o puramente simbólico para transmitir á sociedade quen tiña o poder e como debía procederse a educar na submisión e aprendizaxe de consignas nacionalcatólicas, ás xeracións vindeiras.

Por casualidade, e cun signo manifestamente oposto, outro 13 de setembro nacía este blog, pero diso falamos nestoutra entrada.

Nota: A fotografía reflicte o acto de reposición dos que falamos pero non pertence a Friol senón que é da localidade de Fresneda de la Sierra (Burgos) obtida da páxina Fresneda y los fresnedinos

Seguir lendo...

As Xornadas de Carballo ( III )

Dentro das Xornadas de Carballo presentouse tamén, baixo o título "A escola do concello: un achegamento" un pequeno percorrido polo concello friolés tendo como referente a creación de unidades escolares publicas a partir da posta en vigor da Lei Moyano de 1857.

Iniciamos o citado percorrido cos datos recollidos por Pascual Madoz no seu Diccionario geográfico publicado no ano 1845 que é o primeiro documento que se atopou que faga mención ás escolas nas diferentes parroquias do concello. 

A partir de aí e rematando o camiño no ano 1950 fíxose un paseo acompañados pola memoria dun bo número de mestres e mestras que puxeron escola nestas terras ao longo deses cen anos.

Deixamos aquí a presentación que serviu de soporte gráfico para a citada exposición.

Seguir lendo...

John Thompson en Friol

O pasado venres, 27 de xaneiro, achegouse ata Friol o investigador norteamericano, John Thompson, coa fin de procurar información sobre a actividade desenvolvida por este blog ao longo destes últimos anos...

Xa tiveramos a ocasión de establecer contacto con el, en maio de 2010, cando veu dar unha charla ao alumnado de secundaria sobre a "Memoria Histórica", visita da que demos conta no blog da biblioteca escolar. Este profesor, titular do Departamento de Linguas Modernas da Universidade de Montana, dedica parte do seu tempo á investigación sobre a incidencia ou plasmación da memoria histórica na narrativa galega do século XX; procura que reflectiu na súa publicación "As novelas da memoria. Trauma e representación da historia na Galiza contemporánea" publicada por Galaxia.
Nestes días percorre Galicia, facendo entrevistas ao profesorado de Educación Secundaria que, dentro da súa actividade docente, non esquece o relacionado coa Memoria Histórica (tema sobre o que segue investigando).
Nunha charla amena e distendida, tentamos explicar o que esta páxina significa para o Centro Escolar, para a Comunidade Educativa e para o conxunto do concello.
Ao tempo debullamos o que, aínda que colateralmente, imos atopando e publicando sobre a memoria da guerra, tema que por estas terras aínda semella ser un tabú difícil de esquecer.
Esperando o seguro bo resultado do traballo que anda deseñando, dámoslle as grazas por se lembrar de nós e , ao tempo, felicitalo por un traballo que, curiosamente, está impulsado desde (xeograficamente) lonxe, o que demostra un agarimo especial por unha cultura minoritaria como a nosa.

Seguir lendo...

A cobra das sete cabezas

Diante da proposta de recollida dun conto tradicional no que houbese presenza dun animal, unha alumna de 1º de ESO despois de lle preguntar á súa avoa, trouxo o seguinte relato – co título que leva a entrada-:
"José Luís (que viña sendo un tío da narradora) dicíalle aos seus fillos que había unha cobra de sete cabezas nunha cova. Os fillos, como tiñan moito medo, non se achegaban á mesma.
Pero pasou o tempo e os que eran rapaces deixaron de selo e foron investigar o que pasaba naquela cova.Alí, non había cobra ningunha… o que había era que nesa cova metíanse os homes da guerra para que despois os demais pensasen que os comera e así non tiñan que pelexar".
Con este conto volvemos topar con feitos relacionados coa Guerra Civil. Fuxidos hóuboos por todas partes e dalgunha forma había que evitar que os nenos nos seus xogos non fosen dar cun segredo que ao deixar de selo implicaría unha descuberta non desexada polos agochados.
Ás veces, cando tentamos tirar do fío para recuperar a Memoria Histórica da Guerra Civil, atopámonos co clásico eu non seiaquí na guerra non pasou nada pero aos poucos imos coñecendo indirectamente a pegada inesquecible da mesma, aínda coa vontade de esquecela.
A achega debémoslla a Brenda Franco Racamonde e o relato á súa avoa Antonia Rodríguez Racamonde de 89 anos, veciña de Mundín, Seoane da Pregación, lugar que aparece fotografado ilustrando a entrada.

Seguir lendo...

Máis novas sobre o teatro: 1940

Se traumática foi a Guerra Civil, non menos o foi a potsguerra, sobre todo nos primeiros anos nos que o control férreo por parte da estrutura ditatorial facía case imposible a realización de ningún acto que non fose laudatorio co Novo Réxime.

Nesta tesitura o mundo da farándula;viuse obrigado a facer "bolos" polos lugares máis recónditos da nosa xeografía, tratando de facer pequenas representacións en pequenas vilas -- afastadas en tempos anteriores dos circuítos teatrais--que os acollían con cariño e lles permitía ir subsistindo neses negros anos.

Resulta que, "creo que foi no corenta"-- di Higinio M. F. de la Vega--"eu non o recordo, contáronmo", un destes grupos de actores chegaron a Friol para ver de representar algunha obra que tiñan no seu repertorio.

"Estas representacións foron feitas por profesionais, creo que procedentes de Madrid, que en épocas de escaseza, de paso, pararon varios días en Friol. O que pretendían ademais de divertir era subsistir".

As actuacións realizábanse no que logo sería a Casa de Neira -- o Estanco-- "que estaba terminándose de construír que se lles facilitou gratuitamente. Fixeron varias actuacións .Unhas 15?."

Celestino Fernández de la Vega "o meu tío, con quen se relacionaban moito polo seu coñecemento das obras, foi actor secundario nalgunha delas, e noutras era o apuntador.

Outro friolés que foi actor secundario foi Eduardo Rodríguez Penado, sogro de Ángel (M.F.de la Vega), entón oficial do Xulgado".
Así pois, case que podemos afirmar que Friol puido esquecer, polo menos mentres duraban as representacións, o medo e a miseria co que volverían topar unha vez fóra.

Seguir lendo...

A Guerrilla antifranquista en Friol (III)

Relatamos aquí as dúas accións recollidas por Carlos Parrado no seu libro citado anteriormente: "Curuxás. O guerrilleiro que non cazou Franco".A Feira de Guimarei, era daquela unha das feiras de máis sona da contorna; celebrábase todos os 26, sendo a de outono a de máis importancia do ano, onde se facían grandes transaccións de todo tipo de gando, a pesares de que as mulas eran os animais con máis demanda.
"O día 25 de outono do ano 1994, a partida guerrilleira fora quedar á taberna que en Guimarei tiña Benigno Cobas Díaz"(xa citado na entrada anterior). "Ao día seguinte, Ánxel Castro Fernández, un mozo de vinte e dous anos da aldea da Cancela (Condes), que se dedicaba a vender roupa polas feiras, acudira a Guimarei para , na Feira das Mulas, vender as súas mercadorías. Contra o remate da feira e de volta cara a súa casa, Ánxel Castro, acompañaba a Carme Fernández Varela, filla do matrimonio formado por Juan de Ramil ( Juan Fernández Blanco) e a curmá do Curuxás (Ramón Rodríguez Varela), María Manuela Varela García, en cuxa casa de Ramil, Vilar de Donas (Palas de Rei), a guerrilla tiña unha das súas bases máis seguras".
Aínda cun cachiño de día, saíronlles ao camiño dous homes encarapuchados e armados con cadansúa pistola do nove longo que baixaron dun altiño que había á beira do camiño, no que quedaron outros tres ou catro homes máis. Os encapuchados mandaron marchar a Carme, e a Ánxel Castro Fernández sacáronlle ao pé de cinco mil pesetas (sic), o importe do que vendera na feira.
Ese día, os mesmos protagonistas atracaron a catro ou cinco feirantes máis. Foi Manuel da Blanca, do Rodo do Muíño (Condes), alcumado 'o Volante', o máis desafortunado; xa que, ademais de lle quitaren os cartos que levaba, botáronlle un tiro nunha perna. Proceder que, segundo o que comentaba a xente da zona, obedecía a unhas labazadas, que por lle coller unhas castañas, presuntamente, lle dera o Volante a Domingo de Cancela, cando este era un rapazote."

Días máis tarde , o 1 de novembro, celébrase a Feira de Santos en Monterroso; de regreso da mesma, viña cara á súa casa de Condes, "o tratante de gando Ánxel Blanco Carregal, acompañado polo seu veciño 'o Carpazo', que así alcumaban na zona a Pedro Villar da Blanca. Cerca de Vilamourel (Palas de Rei) os feirantes foron sorprendidos por varios encapuchados armados queq lles esixiron a entrega dos cartos que levaban. A Ánxel Blanco, polo que acudiu Domingo de Cancela, deixárono marchar sen quitar carto ningún; pero ao 'Carpazo'leváronlle algo máis de catrocentas pesetas"

O Curuxás, Ramón Rodríguez Varela, militante da C.N.T. integrante das guerrillas que andaron por estas terras por aqueles anos , non chegou a ser detido polas forzas franquistas, morrendo no seu agocho na casa do Ramiro o Zarato en Irago de Abaixo (Toques) o 14 de maio de 1967. Dada a súa interesentante traxectoria perfectamente descrita por Carlos Parrado, desde estas páxinas aconsellamos a súa repousada lectura.

Nota)A primeira fotografía é da casa natal do Curuxás, a incorporamos hoxe día 13 de xaneiro de 2012, grazas a Castelo de Pambre ao que lle agradecemos a fotografía.

Seguir lendo...

A Guerrilla antifranquista en Friol. ( II )

A III Agrupación do Exército Guerrilleiro estaba "dirixida daquela por Manuel Castro Tellado, militante comunista que loitara na resistencia francesa contra os alemáns", aínda que a dirección máxima da mesma, por actuar na provincia de Lugo e ser man executora das directrices do Partido Comunista, recaía na valorosa militante comunista Enriqueta Otero.

Nesta Agrupación desenvolvía as súas actividades Domingo da Cancela, e un dos labores prioritarios, que recaeu no lombo deste friolés, foi a de crear unha pequena infraestrutura para poder realizar as súas accións: tiña que ter enlaces, informadores e ao tempo contar con lugares "seguros" onde se poder agochar.
Segundo o publicado no libro de Carlos Parrado, citado na anterior entrada, a cobertura das actividades da guerrilla na zona de Condes e Guimarei estaba ben desenvolta. Así podemos ler: "na Casa das Mulas, na aldea de Condes, Xosé Miranda Ares --que fora compañeiro de traballo de Domingo de Cancela nas minas de Fabero--, xenro de Manuel Villar Núñez, o propietario das casas e que descoñecía a situación, nun edificio no que estaba instalado un tear que xa non se usaba, lle facilitara á Guerrilla un lugar no que se acubillar; igual que fixeran , na aldea de Cancela, Manuel Cardeiro e Manuel Castro Ascariz, coñecido por 'Pampallín', ou Josefa e Lola, dúas irmás alcumadas 'as Caravelas', e o taberneiro Benigno Cobas Díaz, fixérano en Guimarei".

Esta era a cobertura e dúas foron as accións desenvoltas pola Guerrilla nesta bisbarra, no outono do ano 1.944, no que participa o "Curuxás" mencionado no comentario que 'Algalia' deixou noutra entrada e que abriu este camiño. Desta dúas accións damos conta na seguinte entrada.

Seguir lendo...

A Guerrilla antifranquista en Friol ( I ) Domingo Villar Torres

Domingo Villar Torres, membro activo da III Agrupación do Exército Guerrilleiro de Galicia, coñecido como Domingo de Cancela , por ser este o seu lugar de nacemento na parroquia de San Martiño de Condes, é o protagonista desta entrada.

"Naceu o 17 de xuño de 1913 nunha familia que se defendía ben economicamente defendíase ben. Aos catorce anos de idade "Domingo emigra a Matarrosa del Sil (León) e comeza a traballar nas minas de carbón. Afíliase á U.G.T.e ao PSOE no 1931.

É despedido do traballo por participar na folga xeral de outubro de 1934, na que os mineiros asaltan e toman o cuartel da Garda Civil de Bembibre (León) e foxe ao monte para escapar á represión subseguinte ao ser sufocada aquela. Coa vitoria electoral da Fronte Popular en febreiro de 1936, é readmitido na mina e incorpórase ao seu antigo posto de traballo, onde o colle o golpe de estado do 17 de xullo dese ano.

Logo de se incorporar (…) ao Batallón Máximo Gorki, enfróntase aos sublevados en Grado (Asturias), onde resulta ferido. É ingresado no Hospital de Mieres e unha vez atendido das súas feridas, envíano a Covadonga (…) ata se recuperar plenamente.

Reincorporado á fronte, participa na defensa de Bilbao e chega ata Guernika no momento en que a Lexión Cóndor nazi pasou á historia por practicar sobre a vila un bombardeo aéreo que “horrorizó a la humanidad”.

Ao caer a fronte de Asturias, o 21 de outubro de 1937, e seguindo a consigna de “sálvese quien pueda”, Domingo e once compañeiros máis tratan de chegar a Galiza; pero son feitos prisioneiros(…) Domingo é internado na prisión leonesa de San Marcos(…) é sentenciado a pena de morte, condena que finalmente foi conmutada pola de 30 anos de prisión, que comeza a sufrir no penal de Burgos, onde permanece preto de tres anos.

Rematado o ano 1941 é enviado a redimir penas a unha explotación mineira de Fabero – León—de onde se fuga acompañado de Xerardo Canedo Fernández e Amadeo Ramón Valledor na noiteboa do 1942.(…)

Na súa fuxida perden o camiño –ían cara a Asturias—e extraviados dan con outro grupo de fuxidos (…) que lideraba o Santeiro, alcume polo que era coñecido o curmán de Amadeo Serafin Fernandez Ramón, co que permanecen atao momento de se integrar no grupo de republicanos asturianos comandado por Marcelino Fernandez Villanueva, o Gafas, ao que acompañan ata O Bierzo e, posteriormente aos ourensáns montes de Casaio, onde (…) naceu a Federación de Guerrillas Galicia- León.

No ano 1946 ( noite do 12 ao 13 de decembro) nun vapor de dezaseis metros de eslora o “Santa Teresa” partiu da praia da Abrela (O Vicedo) un grupo de guerrilleiros que sen llo dicir á dirección da guerrilla tomaron rumbo a Francia , non sen contratempos , e entre eles ía o que nos ocupa Domingo da Cancela. (...)

Xa no exilio francés, o 12 de outubro de 1968 casou en Lyon con Luisa Pilar Escartín Abadía, coa que uns anos despois de desaparecida a ditadura de Franco, se estableceu no Seixo ( Mugardos)".

Os derradeiros anos da súa vida pasounos en Viveiro onde era coñecido como Domingo de Friol, morreu "con 93 anos cumpridos , no ano 2007. E cumprindo o seu desexo, as súas cinzas foron depositadas no mar do Vicedo".

Isto que aquí relatamo, xunto coa foto aparece publicado no interesante libro de Carlos Parrado,"Curuxás. O guerrilleiro que non cazou Franco" de Edicións de A Nosa Terra.

Seguir lendo...

Friol 1936-1939: de novo o medo.

Unha vez máis, o medo marcou a unha xeración enteira:pechando bocas, evitando pensar... e a pesar de todo... pensando. Pensando como non sufrir... e aínda así sufrindo. Houbo unha xeración que non coñeceu a xustiza, coa que se pretendeu pasar páxina e aquí... non pasou nada. Pero a dor, a dor profunda e colectiva, hérdase.

Proba disto é a dificultade, non para lembrar, senón para pórlle palabras ó vivido, e cando se buscan palabras, búscase e rebúscase como evitar nomes, detalles, lugares... incluso falando desde o anonimato. É o medo quen fala.

Unha alumna de 4º de ESO de Friol, Sandra Ascariz Espiñeira, recolleu unha testemuña dun home de 81 anos de Cancela-Condes, que prefire non dar o seu nome. Con todo, proporcionounos dúas fotografías nas que aparece o seu sogro Vicente, e polo visto testemuña orixinal de moitas historias aquí recollidas. Na fotografía esquerda, Vicente aparece pouco antes de ir á guerra. Na fotografía dereita, Vicente está no medio de Daniel e Pedro (cuñados entre eles). A continuación resumimos o que este informante conta:

Da escaseza: "Había que dar relación do que se colleitaba e das persoas que integraban a familia... Con arreglo a isto tíñase que apuntar a un cupo forzoso. Había racionamento de todo. Daban un cartón de tabaco con 12 números, correspondentes ós meses do ano".
Perseguidos: "Uns falanxistas ían en busca dun home de esquerdas que se agachou nunha cheminea dunha lareira en Vilamaior de Negral. Foi visto por un dos falanxistas, que pese a todo, calou. Outro home foi perseguido en Miraz. Ocultouse nunha morea de herba, pero foi descuberto e alí o mataron. Outro agachouse nun castiñeiro oco en Xulacasa.
Os fuxidos, ó non ter que comer, roubaban nas casas e eran perseguidos pola Garda Civil. Moitos fuxidos de outras parroquias atoparon refuxio na casa do estanqueiro de San Martiño de Condes.

En Friol creouse un temido grupo da Falanxe que, acompañados pola Garda Civil, perseguiron a todos os fichados de esquerda. Un día, na feira de Friol, un veciño criticou ós de dereitas. Era de Cancela-Condes. Cando estaba mallando avisárono de que viña a Garda Civil por el. Conseguiu fuxir, pero colleron a súa muller, que foi presionada para que delatara ó home, pero non o conseguiron. Na súa casa, baixo unhas táboas, gardaban unha escopeta. O fillo, de 5 anos, indicoulles onde estaba e foi requisada. O home estivo fuxido ata que o tema foi esquecido.

Fractura social: "Os falanxistas pedían informes ós curas. Dependendo de como era a relación entre estes e a persoa investigada, o resultado podía ser ben distinto. Ser católido era unha obriga, do contrario érase víctima de persecucións. Para que unha muller e os seus fillos recibiran unha paga cando o home ía á guerra, era obrigado casar pola igrexa, non polo civil".

Seguir lendo...

Friol 1936-1939: novas testemuñas da guerra.

Dona Concepción Fraga Gómez (na fotografía esquerda), da parroquia de Condes, está a piques de cumprir 103 anos. Son moitos anos vividos, moitas vivencias acumuladas, e moita sabedoría almacenada... demasiada como para non escoitala. En certa ocasión, un historiador dicía que a información oral aportada polos maiores, era moito máis rica cando eran as mulleres as informantes: "cóntano moito mellor, teñen máis memoria e gardan máis cousas". Por iso, Dona Concepción é unha biblioteca vivinte a ter en conta. Só falta alguén interesado en abrir esa valiosa porta. Por sorte, unha alumna de 4º de ESO de Friol, Lucía García Fraga, acudiu a ela para que lle contase as súas vivencias nos dramáticos anos da guerra civil. Dona Concepción é tía da avoa de Lucía.

Como todos os que viviron a época, lembra a fame como compañeira inseparable. A ración mensual apenas superaba o litro de leite e un quilo de azucre. Pero incluso isto, a base de ser rutineiro, acaba por ser superado e esquecido. O que nunca se esquece son as sacudidas emocionais. Así lle pasou a Dona Concepción, que sufriu a morte do seu irmán, Julio Fraga Gómez (na fotografía) cando xa a guerra estaba rematando. Julio estaba aprendendo o oficio de zapateiro en Friol cando foi chamado a filas. Como moitos lugueses foi enviado a Teruel, onde lle encomendan unha dolorosa labor: tirar mortos a unha foxa. Por ironías do destino, alí dáse de bruzos coa morte, ao ser sorprendido por un tiro do bando contrario que lle impacta na cabeza.

Dona Concepción rememora con rabia toda a dor sofrida e nunca completamente cicatrizada. En certa ocasión, ve na televisión como abrían foxas da guerra civil, mentres unha muller contaba que alí había un home cun tiro na cabeza. Desde entón, segue pensando que aquel home era Julio Fraga Gómez.

Outro irmán seu, Constante, tamén pasou pola guerra, pero tivo máis sorte. É enviado a Teruel, onde é ferido por unha bala que lle atravesou o pé, e outra bala que impactou no brazo arrincándolle a pel. Enviárono ao hospital de Santiago. Ao curar, casou e, como moitos, tivo que aprender a vivir coa lembranza do horror. Hai 13 anos que morreu.
Agradecemos a Lucía García e a Dona Concepción esta testemuña e as fotografías que amosamos.

Seguir lendo...

Unha cantiga da Guerra Civil: "Una quinta de mujeres"

Publicamos aquí outra cantiga recollida pola A. C. Cova da Serpe ás irmás Carmen e Dolores Laxe Morandeira de Anxeriz. Nesta ocasión , trátase dunha versión dunha cantiga que inicialmente apareceu cando a guerra de África e que posteriormente recuperaron as forzas sublevadas na Guerra Civil.

Deixamos un audio recollido da páxina O Canto do Pobo.com na que precisamente cantas estas dúas irmás.

Una quinta de mujeres

dicen que se va a formar.

Con este fatal acuerdo

la gherra se acabará.

Prepárense las mocitas

que van hacer una quinta,

de esto librarse no pueden

ni las pobres ni las ricas.

Sólo se libran las tuertas,

las tontas y jorobadas,

sólo sirven las bonitas

con colores como ghrana

Corresponderá la quinta

desde quince a venticinco,

esas jovenes bonitas

que tiran a tiro fijo.

Aprendida la instrucción

se destinarán a cuerpo,

y todas con ilusión

cuidarán de su armamento.

Las mas guapas y morenas

irán a caballería,

las robustas y trigueñas

se echarán a infantería.

Y las que tengan buen talle

todas irán a ingenieros

las delghadas de cintura

al escuadrón de lanceros.

Y a todas las chiquititas

a trompetas y a tambores

las delghadas de cintura

se echarán a zapadores.

Se forma la preferencia,

las sastras y las modistas

unas irán a intendencia

otras a telegrafistas

Se formará un batallón

de infantería marina

estarán de guarnición

en la plaza de Sevilla

Les darán un uniforme

de paño muy eleghante

fusil, cartera y machete

abanico y unos ghuantes.

Unas botas de charol

que lleghen a las rodillas

unas espuelass de plata

que luzcan las pantorrillas

Para almorzar les darán

café con leche y un bollo,

para comer a las doce

sopas de ajo y repollo.

Para cenar es preciso

después de buena ensalada

dos ghuevos y un chorizo,

café y media tostada.

Seguir lendo...

Friol 1936-1939: historias que non se esquecen.

Eugenia Villar López, de 84 anos e veciña de Friol, acórdase perfectamente daqueles tempos, pois moitos dos seus tiveron que ir á guerra. Por entón, Eugenia vivía en Palas, e di que pasaban moitos traballos para conseguir comida, case toda procedente da produción propia e algunha da ración, que enviaban unha vez ó mes: 1 litro de aceite, 1 Kg de azucre.. que debía render moito, pois as familias tiñan moitos fillos. Dous irmáns de Eugenia foron á guerra. A un deles, Jesús, chamárono un día de verán. Non lle quedou máis remedio que irse afiliar ó concello. Pouco tardaron en chamalo. Presentouse en Lugo, de aí mandáronno a Monforte, e despois á fronte de Teruel. Dende alá enviaba cartas á familia, nas que dicía que sufría moito, que aquilo era moi duro, e que temía pola súa vida. Durante dous longos anos seguiu escribindo... ata que deixou de facelo. A familia, temerosa do peor, foi ó concello a informarse. Alí acababa de chegar a súa baixa por morte. A familia sufriu moito por non poder velo de novo e por non poder facerlle un enterro digno.

O outro irmán, Ramón, tamén foi á guerra, pero tivo máis sorte, pois non o enviaron á fronte, senón que lle tocou a artillería. Regresou a casa vivo ó cabo de dous anos.
O home de Eugenia, aínda solteiro, tamén foi á guerra. Tocoulle a fronte, pero tivo sorte, pois estando en Málaga, un disparo amputoulle un dedo. Permaneceu no hospital mentres o seu batallón lidiaba coa fase máis dura da guerra e na que houbo máis baixas. Pouco despois regresaba a casa.

Eugenia Villar tamén fala de moita xente á que mataron. Algúns eran enterrados en foxos que despois cubrían con escombros. Outros eran queimados con gasolina. Moitos dos que regresaban da guerra viñan sen brazos ou sen pernas, e con moitas secuelas psicolóxicas.
Pero un dos feitos máis brutais que Eugenia recorda, é o caso dun veciño a quen os falanxistas arrincaron os ollos en vivo. Para aumentar o sufrimento, permitíronlle que curara as súas feridas na casa. Finalmente, foi fusilado.
Recollido por Maribel Penas Fernández, estudante de 4º de E.S.O. de Friol, e bisneta de Eugenia.

Seguir lendo...

Friol 1936-1939: o medo e a fame (2).

Ángel Sánchez, de 80 anos e veciño de Nodar insiste no medo e na escaseza. Comíase do que se producía. As mulleres e os vellos organizábanse como podían para coidar dos nenos e traballar as terras. Os veciños traballaban xuntos para redobrar esforzos, se ben algunha vez a fame provocou disputas entre eles. Unha vez ó mes, para a xente que estaba apuntada, chegaba a ración, que incluía azucre, pan, aceite, tabaco... pero todo en pouca cantidade. Conta Ángel, que entre os que andaban fuxidos estaba Montero, que cando se cría en risco e coa axuda da súa muller, metíase nun burato que tiña feito debaixo da lareira. Tamén Bautista andaba fuxido polo monte, onde tiña feita unha especie de cova con xestas ó carón dun valado. Benedicto foi outro dos fuxidos que recorda Ángel, e que tiña feito un burato no monte. Recollido por Diego Romero Uriz, alumno de 4º de E.S.O. da parroquia de Anafreita, Friol. (O seu bisavó, Segundo, plantaba tabaco ó lado dun pendello para que non llelo visen).

Guillermo Castro Franco, de 90 anos e veciño de Nodar, perdeu a dous irmáns na guerra, Claudio e Eladio. Tamén recorda a morte de cinco veciños. Dos que se agachaban no monte, recorda a Benedicto, que tiña o seu refuxio no monte da Cova da Serpe, mentres era axudado polos veciños. A súa muller, Fe, de 87 anos, fala do medo e de que vía a súa nai chorar moitas veces. Conta que os veciños xuntábanse para mallar, para coller leña, pero tamén recorda disputas e pelexas veciñais nas que morreu un veciño. O medo era tal, que a xente que perdía algún familiar, non se atrevía a chorar en público. Os falanxistas son recordados con terror.

Josefa Lamas Varela, de 76 anos e veciña de Vilariño, conta que había un cura en Samede, da Casa de Grandío, que axudaba a xente que escapaba e que ocultaba na artesa do trigo. Pero tamén sabe de curas que aproveitaron as confesións para delatar algúns. Insiste no impacto que as mortes na guerra provocaban, agravado porque os seus corpos nunca volvían. Recollido por Lorena Bello Quintela, alumna de 4º de E.S.O. de Nodar, Friol.

Seguir lendo...

Memoria da guerra: A deshumanización

Dentro do contexto dunha guerra , e sobre todo cando é civil como a que se iniciou o ano 36, as persoas chegan a tal grado de deshumanización que , o que parecen feitos dunha película do máis duro surrealismo, fanse realidade , dura realidade , que acompaña aos protagonistas ao longo da súa vida e produce unha ‘forclusión’ que impide verbalizar feitos polo duros que resultan: Casos que corroboran este comentario, podemos lelos en entradas anteriores. 

Esta introdución vén a conto dun episodio que ocorreu na chamada”Toma de Madrid”, está extraída da Casa do Xastre -onde se pode ler enteiro-, e o protagonista é o avó do relator. Di así:

“A continuación poño unha das historias que me contou ( o meu avó), referida á fronte de Madrid, na Granxa de San Ildefonso, que foi, xunto coa Cidade Universitaria, e algún outro sitio de Castela a Mancha, onde lle tocou loitar. 

Parece ser que nun día de inverno, facendo unha marcha de cara a “El Ventarrón”, o grupo no que estaba o meu avó , nun cambio de rasante topouse cun grupo do bando republicano. A ensalada de tiros foi brutal e caeron moitos por ambas partes, pero máis do bando republicano. De feito, en principio pensaran que non quedara ningún. No momento de revisar aos caídos, atoparon unha manta, e ao retirala deron cun alto mando republicano. Empuñaba unha metralleta, e ao ver que eran moitos os que lle apuntaban rendeuse. Cacheárono, e descubriron que era un alto cargo da UGT, ou dalgún partido de esquerdas, non recordo. Mandárono a onde estaba o destacamento xeral para “xulgalo” (póñoo entre comiñas, porque polo que me comentou meu avó, debeu ser un ‘paripé’, para xustificar o seu fusilamento posterior).

O rifirrafe, tivera tanta sona, que como premio polo esforzo dos combatentes nacionais, deixáronos entrar no Palacio de La Granja de San Ildefonso, e puxeron a funcionar tódalas fontes para deleite dos mesmos.

Tempo despois mandaron de volta ao detido ao mesmo sitio onde fora capturado, coa orde de fusilamento. Tocoulle o mesmo batallón que o detivera, o do meu avó, e pediron voluntarios para o pelotón. Ofrecéronse un par deles, entre os que había un galego de Friol, que fora o que o atopara, e que se ofreceu, berrando: “Atopeino eu!”,e colleron a dous ou tres máis, obrigados.Cando o ían fusilar, o de Friol fixouse no abrigo de pel que levaba o republicano, e díxolle que era unha pena que unha prenda tan boa se estragase no fusilamento, e que a el xa non lle ía facer falta. Nese momento o xefe do destacamento nacional, e parte da tropa, recriminaron ao de Friol, chamándoo: “Animal!!!!!!”.

Un exemplo claro , triste e mesmo mesquiño do proceso de deshumanización ao que conduce unha guerra.

A fotografía que ilustra a entrada recolle a saída para á fronte das primeiras tropas desde o Cuartel de S. Fernando, Lugo,  e foi publicada por Carlos Fernández na súa obra "El alzamiento de 1.936 en Galicia".

Seguir lendo...

Friol 1936-1939: o medo e a fame.

"Faltaba de todo. Estabamos a ración. Tiñamos que ir á Casa do Grande polo pan e á Casa do Neira polo aceite. Comiamos caldo mal feito, porque non había con que facelo, e leite. Ibamos mal vestidos e mal calzados. Non había viño. Había que cultivar alimentos para comer. Nas casas había pouca auga e había que ir ós regatos a lavarse.

O meu tío foi á guerra. Disparáronlle nunha perna. A xente ó vir da guerra traía pulgas, piollos e ladillas. Había que ferver a auga para quitalos. Un home de aquí, de Macedo, trouxo o mal das mulleres (sífilis) e morreu diso a berros. Na Hedreira, un home que viñera cun permiso díxolle á súa nai: se non morrín ata agora, xa non morro. Ós oito días veu a baixa porque morrera. Moitos dos que escaparon da guerra acabaron en Cuba e en Arxentina". Así recorda aqueles anos Ángela López Blanco, de 79 anos e veciña de Macedo (Condes).

"A xente tiña medo de que viñeran os falanxistas e levaran a alguén da familia. Requisaban os alimentos. Desaparecían persoas. Había xente que traficaba cos alimentos, como Chinete, que se matou porque ían por el. Cando os homes ían á guerra, as familias quedaban destrozadas, e non podían con todo o traballo. Non se podía falar de política, porque se había chivatos podían vir por ti. Houbo xente que, para non ir á guerra, viviron agachados. A Macedo chegou un home da Coruña para agacharse nun pendello vello. Dábamoslle de comer os veciños". Contado por Adelina López Blanco, de 68 anos e veciña de Macedo. Aínda que non lle tocou vivir a guerra, coñece historias contadas polos seus maiores.
Son relatos recollidos por Lucía López Lodeiro, estudiante de 4º da E.S.O. de Friol

Seguir lendo...

Recuperando a memoria: Friol 1936-1939. A barbarie.

Manuel Varela Carballal, 77 anos, veciño do Pacio, conta que de neno os falanxistas foron á casa dun veciño chamado Francisco para requisarlle unha escopeta. Francisco resístese e a súa filla, asomándose pola ventá dille ó pai: "veña, meu pai, déalles a escopeta a eses canallas para que nos deixen en paz". Os falanxistas, en vinganza porque a rapaza lles chamou canallas, levaron ó pai e á filla a un monte para matalos. Cando chegaron ó monte dixéronlle a Francisco que se lles daba 4.000 pesetas nun prazo de dous días os soltaban. Francisco percorreu as casas dos veciños pedindo axuda para xuntar os cartos. Conseguíu acadar o diñeiro. Salvaron a vida, pero non se libraron dunha paliza que case acaba coa vida de Francisco.

Manuel Varela recorda un pozo no que tiraban ás persoas que mataban. Asegura que foi feito polos falanxistas e está situado nun río en Carteire (Palas de Rei). Tamén fala dunha rocha moi alta desde a que tiraron a persoas que morreron despeñadas.
Cando Manuel era pequeno viu como arrastraron a un home atado polas pernas a dous cabalos, ós que se lles facía correr ata que o home partiuse pola metade.
Estes relatos foron recollidos por Nerea Varela Busto, estudante de 4º de E.S.O. en Friol e neta de Manuel. A ela e á súa familia agradecemos a colaboración e a fotografía que mostramos, na que se procede á reconstrución dunha casa que foi destruída nas represalias da guerra. Manuel Varela está á dereita da fotografía sostendo unha maza.

Seguir lendo...

José Penelas Mouronte: o amargo trago da guerra.

A documentación aportada pola familia, permitiunos facer un sinxelo seguimento do paso pola guerra de José Penelas Mouronte, nacido o 16 de outubro de 1916. O 24 de maio de 1937, con 20 anos, ingresa no "Regimiento Zaragoza nº 30", que tiña o seu mando e plana maior en Lugo. Cada rexemento creaba batallóns (na infantería) que se encadraban en divisións. A 82 división tiña 5 batallóns do Zaragoza 30 (os números 1, 6, 7, 9 e 10), e foi a unidade que contou con máis batallóns. José Penelas estivo no batallón 7. O primeiro xefe era o tenente coronel Manuel Pedreira Castro, que actuou en consellos de guerra sumarísimos celebrados en Lugo. O corpo de Galicia actuou sobre todo no Levante, e moi especialmente en Aragón. Máis ou menos esta é a xeografía que percorre José Penelas:

O 19 de marzo de 1938 é enviado á fronte de Teruel. A batalla de Teruel xa rematara o 20 de febreiro, e organízase o avance cara Cataluña. En agosto de 1938 é enviado á fronte de Tarragona. Un mes antes, Negrín anunciaba a retirada das Brigadas Internacionais. Estamos na fase final da guerra. A ofensiva contra Cataluña atrásase ata o 23 de decembro. Perdemos datos de José Penelas, se ben segue en Cataluña. O 28 de xaneiro é ferido na fronte de Barcelona e enviado ó hospital. Pouco despois regresaba a casa. Loitou no bando nacional, como case todos os friolenses ós que lles tocou ir á guerra. Non tiveron elección. Pero seguro que ter que efectuar disparos, foi para eles o trago máis amargo da súa vida.

Seguir lendo...

Recuperando a memoria: Friol 1936-1939.

"Os choros e os berros sentíanse por toda a aldea cada vez que alguén tiña que partir, ou cando chegaba a noticia dalgún que non correra moita sorte". "Escaseaban alimentos fundamentais, como o pan, e todos estaban racionados". "Mentres os homes ían á guerra, as mulleres tiñan que coidar de familias xeralmente numerosas e tamén de pais maiores que non se valían por si sos". "Morreron moitos dos que foron á guerra, e outros volveron con secuelas físicas e psicolóxicas".

Así describe Borja López Penelas, estudante de 4º de E.S.O. de Friol, a vida cotiá naqueles fatídicos anos, despois de escoitar os relatos da súa avoa Concepción Río, de 83 anos e dos seus pais. Son relatos procedentes da parroquia de Narla, e que nos falan de medo, de dramas e de ilusións rotas:

Ángel Villar, curmán da avoa de Borja López, foi dado por desaparecido e despois por morto. Fixéronlle un funeral e por el gardouse loito. Pasado un tempo, por sorte, regresou, ateigado de piollos e pulgas. Faleceu hai cinco anos.
José Campo, veciño da zona, nunca regresou e nunca se soubo máis del. O seu irmán pasou unha vida enteira soñando con volver velo, e seguía con especial interese os programas de desaparecidos que botaban na televisión.
Daniel López, avó paterno de Borja López, estivo pouco tempo na guerra porque foi ferido e enviado a casa. Os seus irmáns tamén tiveron que ir á guerra. Faleceu hai catro anos, cando tiña 89.
José Penelas (na fotografía, o do medio), avó materno de Borja López, é alistado no ano 37 e permanece na fronte de guerra ata case a fin da contienda, cando é ferido de gravidade. Pasou días sen comer mentres permanecía nas trincheiras xunto cun veciño. Despois dun tempo no hospital regresa a casa. Morre aos 52 anos, tras soportar duras secuelas que arrastrou toda a vida. Á súa familia e a Borja, agradecemos a documentación que nos brindaron do seu paso pola guerra, e que nos permitiu facer unha breve reconstrución do seu periplo. A el dedicámoslle a seguinte entrada como unha humilde homenaxe, non só a el, senón tamén a todos os que neses tempos non tiveron elección.

Seguir lendo...