O Museo Provincial de Lugo: O neno arqueólogo

José María Pérez Longarela no Museo de Lugo

En novembro de 2008 cando o Museo Provincial de Lugo estaba rematando a celebración do seu  75 aniversario e este blog estaba dando os seus primeiros pasos, publicamos unha entrada facendo referencia aos achados atopados nas terras friolesas que estaban depositados no citado museo (ver ligazón)

Foi o inicio dunha relación fluída coa Rede Museística Provincial que desde sempre facilitou grandemente as actividades que tiñamos previstas desenvolver baixo o paraugas de "Friol:algo máis que pan e queixo". Choveu algo.

Do inxente labor que está realizando a citada rede museística para integrar o mundo dos museos na contorna social e o aproveitamento dos seus recursos para desenvolver infinidade de proxectos nos que implicar a todo o tecido social, nada temos que engadir máis ca os nosos parabéns; basta con botar unha ollada á web dos museos e os seus muros nas diferentes redes sociais. 

Un luxo para a provincia contar cun equipo de profesionais tan implicados e activistas con todo aquilo que ten que ver coa cultura no seu amplo espectro.

Pois ben , días atrás desenvolveuse no Museo Provincial de Lugo unha actividade na que volve estar presente Friol ( lembramos con cariño a participación do noso grupo de teatro na revista oral  "O pazo das musas").

O museo invitou ao veciño de Cotá que sendo neno deu, ao se abrigar da choiva na Pena e Cova dos Malreiros ( na memoria do pobo) ou Merleiros,  cun molde bivalvo hoxe no fondo do Museo.

Compartimos aquí a nova publicada en instagram pola rede museística:

Molde bivalvo de Cotá. Museo de Lugo

"Os machados de talón foron ferramentas metálicas difundidas durante o Bronce Final na Península Ibérica. 

Falamos de pezas de hai máis de 2.800 anos cunha función descoñecida. Quizais votiva, para faceren ofrendas, ou tal vez enxeñosa fórmula para acumular metal, é probábel que tamén se empregaran como moeda de cambio. Non se sabe. 

Impórtanos que os machados chegaron a Galicia dende o arco Atlántico, Francia ou Inglaterra, e que, quen aquí viviron, desenvolveron a súa propia tecnoloxía para fundir cousas moi semellantes. Crearon moldes de fundición de bronce coma o que vedes. Moldes bivalvos para encaixar, verter a aliaxe de metal líquido, a uns 1.200 graos de temperatura, e producir machados en cadea, en serie, de entre 15 e 50 reutilizacións.

O Molde Bivalvo de Cotá, o único conservado en Galicia, está exposto no Museo Provincial de Lugo. 

Xa figuraba sinalado como “artefacto curioso” na primeira guía do museo, editada o ano 1947. 

Na Arqueoloxía resulta crucial o contexto físico das pezas atopadas. Na Historia social, e na memoria, tamén. 

O molde foi achado o verán de 1944 no lugar da Pena, cabo do río Narla, na parroquia de San Martiño de Cotá, concello de Friol. Hoxe tivemos de visita ao neno que o descubriu hai 80 anos. 

José María Pérez Longarela paseaba o gando Cotá adiante cando rompeu a chover. A tormenta de estío levouno a buscar acubillo baixo unha árbore. Fitou o chan e distinguiu un brillo. Coa mesma vara de lle afalar ás vacas sacou á luz o molde. 

Ingresou no Museo naquel ano, a cambio de dez pesetas, pois, dixemos, os machados foron moeda de cambio, no Bronce Final e na Posguerra. 

Nós quixemos corresponderlle ao vello que sendo neno levou o gando de excursión arqueolóxica. 

Atopaches unha excepción de bronce, querido José María! 

Grazas de corazón pola túa historia".

Participamos do agradecemento ao que sumamos ao Museo polas facilidades que nos deu para a publicación desta actividade no noso blog. 

Grazas

Seguir lendo...

Visita a Friol do alumnado de Pedagoxía da USC

Este pasado venres na Torre de San Paio, convidados pola  Facultade de Ciencias da Educación da USC, expuxemos o traballo desenvolto por este blog ao alumnado da área de Deseño e Avaliación de Materiais Didácticos de 4º de Pedagoxía, acompañados polo seu profesor Jesús Rodríguez.

A actividade integrouse na visita que fixo este grupo á Rede Museística provincial, que incluíu a presentación da cantidade de actividades na que está implicado o Museo de San Paio de Narla.

Nós fixemos a presentación de todo o traballo que significou "Friol: algo máis que pan e queixo", non só como blog ,senón tamén como mobilizador de diferentes proxectos que se levaron adiante no CPI Dr. López Suárez.

Agradecemos tanto a invitación da USC, como a acollida do persoal da Torre e, como non , a atención prestada por esta futura fornada de pedagogas e pedagogos. 

Grazas a todas e todos.

Deixamos aquí o pdf que empregamos na charla.

Nota: A fotografía que ilustra a entrada é obra de Ana Ferro

Seguir lendo...

Castro de Guntín, Carballo

Con todo o dito na anterior entrada, todo parece indicar que o castro de Guntín entraría na categoría de pequenos castros e acorde ó modelo inicialmente descrito. Del pouco máis podemos dicir, pois como ocorre con todos os castros de Friol, non foi excavado (29 identificados nunha superficie de 290 km2, nos traballos de prospección de 1995: "Catalogación y delimitación planimétrica de los yacimientos arqueológicos del ayuntamiento de Friol"). Ademáis, nos traballos feitos de prospección, foi imposible facer unha estimación fiable da superficie no castro de Guntín (tamén no de Gonce), debido ás dificultades impostas pola densidade de vexetación. Segundo Parcero Oubiña, na súa tese anteriormente citada, o castro de Guntín presenta un dominio visual a curta distancia intenso e uniforme en toda dirección, pero a longa distancia o dominio visual é descontinuo, esporádico e case accidental. Na súa ubicación tívose en conta a produtividade da terra por riba dos factores estratéxicos.

Para rematar, faremos unha mención ás defensas do castro de Guntín. Como diciamos, a vexetación impide unha visión global do recinto. Con todo, son visibles desde a carretera os restos de parapeto que rodearía ó recinto, polo menos desde o lado sur. Aparentemente, dá a sensación de que máis alá do recinto, en descenso, podería haber unha continuidade de formas que recordan parapetos ou foxos. En cambio, na cara norte, non se observa ningún resto visible de fortificación. Dá a sensación de que por esta cara a croa está aberta e desprotexida (todo dito coa lóxica cautela). Hai máis castros nos que a defensa non completa o perímetro do poboado. De feito, na actualidade difúndese unha nova visión das fortificacións castreñas, nas que non necesariamente hai unha funcionalidade defensiva, senon simbólica e de prestixio, de delimitación do asentamento e/ou de expresión de cohesión interna das comunidades locais ("Variaciones en la función y el sentido de la fortificación a lo largo de la Edad del Hierro en el NO de la península Ibérica", Parcero Oubiña). Sería unha concepción da fortificación como forma de monumentalidade, como expresión de dominio sobre o territorio, continuando un proceso que se materializa por primeira vez no Neolítico a través da monumentalización dos enterramentos. De feito, o asentamento fortificado na cultura castreña, era a única forma posible de monumentalidade, pois non se coñecen enterramentos monumentais ou espazos sagrados monumentais. É máis, conforme o tempo avanza, as estruturas delimitadoras do poboado complícanse sobre todo nas zonas de acceso, e multiplícanse os antefosos. Era unha forma de presumir de asentamento ante a chegada de visitantes, pois non necesariamente eran estruturas de defensa eficaces (de feito, a eficacia defensiva parece ser menor canto máis tardíos son os castros). É posible que o castro de Guntín presente, máis alá da carretera, en descenso, esas estruturas de acceso?

Todo un traballo pendente para a arqueoloxía.

Seguir lendo...

Os castros en Friol: unha visión global

Cando falamos de cultura castreña obsérvase un claro baleiro na investigación para o interior de Galicia, e en especial, na provincia de Lugo. Salvo no caso dos grandes castros, Lugo segue a ser un tema pendente que, sen embargo, empeza a chamar a atención. De feito, González Ruibal (considerado pioneiro na nova visión dos castros) fai fincapé na necesidade de abordar a fondo esta cuestión, pois os datos que se empezan a ter parecen modificar moitas ideas que se tiñan do mundo castreño, e que se daban por válidas para toda Galicia.

Entre as peculiaridades que González Ruibal sinala para o interior, está a ausencia de oppida (grandes castros que serían como cidades arcaicas cunha posición de dominio sobre outras comunidades). Estas concentrábanse sobre todo no litoral, en grandes vales e zonas fronteirizas. Os castros de interior (e da área de Friol) son, a grandes rasgos, de pequenas dimensións (entre 2 e 2'5 hectáreas), e parecen demostrar unha menor diferenciación social, constatado pola ausencia en xeral, de obxectos de prestixio ("terra sen torques", ausencia de esculturas, de "pedras formosas", bronces ou fíbulas, e tamén cun tipo de cerámica máis simple e repetitiva). Todo isto dito coa cautela imposta pola ausencia de estudos sistemáticos, en especial en Friol, onde polo de agora, os traballos non pasan de ser prospeccións.

González Ruibal tamén desmonta mitos, como que a casa castreña é circular con tellado de palla, e que as estruturas domésticas de liñas rectas, se debían a un proceso de asimilación de novas formas traídas polos romanos. Apunta que os datos que se van tendo, rebelan unha enorme diversidade na tipoloxía de vivenda de interior (circulares, poligonais, rectangulares, cadradas...) e que, incluso nalgúns casos, as cubertas eran de lousa (castro de Formigueiros).

A zona de Friol está fóra da esfera dos oppida e dentro do esquema proposto por González Ruibal, unha zona resistente ós cambios e cunha continuidade ó longo do tempo, sen demasiadas diferencias na transición do Ferro I ó Ferro II. Esta continuidade, segundo Parcero Oubiña, pódese deber a que o rigor do medio daba menor marxe de maniobra ás comunidades, que permanecían ó longo do tempo estables naqueles puntos onde a explotación do medio fose máis favorable.

Parcero Oubiña propón un modelo para os castros de Friol, moi semellante ó xa estudado no Alto do Castro (Cuntis, Pontevedra), que é un castro pequeno de uns 60-70 individuos. Pola súa banda, González García ("Los pueblos de la Galicia céltica", Akal, 2007, pp.221-223) sinala para Friol unha menor diferencia de tamaño entre os castros que a observada na zona dos oppida (hai que ter tamén en conta que, de momento só se mediron os recintos centrais nos castros de Friol). E aporta un dato interesante: os castros de maior tamaño (Guldriz, Enxeito, Bra, tal vez Xul) son tamén os ubicados en lugares prominentes desde onde exercer un control visual do territorio a longa distancia e manter unha posición dominante. Tamén sinala que este modelo se repite en toda Galicia, pois castros enormes e de maior presión demográfica (como Santa Tegra), están, paradóxicamente, situados en puntos elevados nos que o acceso a terras produtivas é peor. Nestes casos, polo tanto, os factores locacionais de máis peso son os estratéxicos.

A relación dos castros de Friol coa potencialidade agraria foi estudiada por Parcero Oubiña ("La construcción del paisaje social en la Edad del Hierro del Noroeste ibérico", pp 167-194. Tese doutoral, ano 2000). Sinala dous grupos de castros para Friol. Nun primeiro grupo, as superficies aptas para un laboreo intensivo na contorna inmediata do castro (800 metros), están ausentes ou son anecdóticas. Sería o caso dos castros de Gonce, Lea, Lobengos, Monte Cotón, Paradela, Seixalbo e Xul. No segundo grupo estarían os castros nos que o factor locacional de peso parece ser a proximidade a terreos aptos para unha explotación de tipo intensivo. Os castros que se ubican en entornos dominados por estas terras de "primeira" serían os de Carregal, Castrodá, Condes, Gudín, Guntín, Lagouzos, Lamas, Macedo, Mandín, Narla, Ousá, Romá, San Paio, Seoane, Silvarredonda, Silvela, Trasmonte (arriba, á esquerda) e Vilafiz. Outros dous castros, os de Enxeito e Prado, responderían a este grupo pero co matiz de que as terras non son tan boas (menos chas e profundas e cun maior risco de perda de humidade e de materiais por erosión). Por último, os castros de Bra e Guldriz non se axustan ós modelos descritos, pois non predominan nin os terreos de potencialidade intensiva, nin terreos extensivos, nin terreos improdutivos, senon que hai un equilibrio.

Seguir lendo...

E rematamos coa análise da igrexa de Silvela

No muro norte hai un retablo de calidade que precisa dunha urxente restauración. Dentro da categoría dos retablos, responde ó modelo de retablo cadro, no que todo el se estrutura en torno a unha pintura ou relevo que articula o conxunto. Neste caso, o cadro central é un relevo no que se representa a Sagrada Familia, presidida polo Neno Xesús, que focaliza a mirada do espectador, flanqueado polos seus pais, a Virxe e San Xosé, e nun nivel inferior, figuran os seus avós, Santa Ana e Xoaquín. Sobre o Neno Xesús, nun ceo aberto entre nubes, asoma a pomba do Espíritu Santo (reforza a idea da orixe de Xesús por intervención divina), e culminando a escena, Deus Pai coa bóla do mundo, símbolo da soberanía sobre este e tamén preludio da futura Redención feita por Cristo. Deste xeito, faise fincapé nas dúas Trinidades, a terrenal (Xesús cos seus pais) e a celeste (co Pai eterno e co Espíritu Santo).

Trátase dunha iconografía que cobra forza a partir da Contrarreforma, para reafirmar a dobre natureza de Cristo, humana e divina, e foi ampliamente representada no barroco. Este tipo de iconografía trinitaria preséntase cun aspecto solemne que contrasta con outras escenas máis íntimas e familiares da infancia de Xesús. Todo un dogma feito en relevo escultórico.

Os estípites que enmarcan a escena foron o soporte máis usado na década dos 40 do S. XVIII. Este detalle, unido á profusa decoración vexetal (flores, cintas, guirnaldas) e á rocalla que coroa o conxunto e delimita os estípites, fainos pensar nunha obra rococó (anos centrais do S. XVIII).

O ouro debeu cubrir case a totalidade do retablo. A policromía das figuras con estofa, é tamén de calidade, así como o tratamento expresivo dos rostros e mans, ou os finos pregamentos das teas.

Desde logo, urxe unha restauración desta pequena xoia para recuperar o brillo orixinal que debeu ter.

Por último, un pequeno apunte sobre a decoración do teito. Se nos fixamos na súa factura, case non alberga dúbidas de que por aquí pasou o mesmo taller que traballou en Carballo ou en A Rocha, aínda que con menos decorativismo (pagaríanlle menos?). Nótase un acabado máis apresurado e menos detallista. Non obstante, o estilo é o mesmo (e por tanto, da mesma época, S. XIX) e nacido dunha empresa que se adapta ás posibilidades do cliente.

Seguir lendo...

Iconografía do retablo maior de Santa María de Silvela

Dado que a igrexa está baixo a advocación de Santa María (a que máis parroquias ten dedicadas en Galicia), a súa imaxe é a que preside a fornela central. Aparece representada como Asunción, cuxa representación tradicional é en ascenso ó ceo sobre un trono de nubes con cabezas de anxos, e coa mirada mística cara as alturas. A diferencia da Inmaculada, coa a que ás veces se confunde, ten os brazos extendidos e as mans abertas cara o ceo, en actitude de entrega. Na Inmaculada as mans están unidas en actitude de oración (unha pequena talla da Inmaculada coroa o ático do retablo: ver foto da entrada anterior). Como é habitual, leva vestido vermello e túnica azul. A expresividade e o dinamismo do conxunto remite a modelos do S. XVIII, se ben nos parece moi posterior, aínda que é difícil de datar con precisión, pois parte de prototipos que se repetiron no tempo ata datas moi recentes (aínda hoxe). Ademáis, o material no que está feita (escaiola) delata unha industrialización da factura (moldes que permitían unha produción en serie).

Nas fornelas superiores represéntanse dúas virxes mártires: Santa Catarina á esquerda e Santa Lucía á dereita, ámbalas dúas coa mirada dirixida cara a Asunción. Aparecen de medio corpo e son altorrelevos tallados en madeira, polo que se deduce coetáneos ó retablo.

Santa Catarina forma parte das santas e santos auxiliadores. É invocada contra a morte súbita. Aparece acompañada dos seus atributos habituais: palma de martirio, espada (morreu decapitada), roda arpada (coa que foi sometida a un tormento fallido por intervención divina), a coroa en alusión á realeza, e o libro, símbolo da sabedoría (capacidade de persuasión, pois converteu ó cristianismo a innumerables pagáns). Como filla de nobres viste ricos atuendos. É patroa de artesás e artesáns que utilizan rodas no seu oficio (afiadores, alfareiros, fiandeiras...), e tamén de mestres, educadores, rapazas novas, solteiras, estudantes...

Santa Lucía é tamén santa especialista, de ollos, e mártir virxe. Por proceder de familia nobre tamén exhibe ricos atuendos. Recoñecémola polo seu atributo máis coñecido, os seus ollos sobre un prato (arrincados no martirio), ademáis da palma. En ocasións tamén leva espada (morre decapitada). É patroa da vista, dos cegos, dos pobres e dos nenos e nenas enfermas. A súa festa celébrase o 13 de decembro, o que dá lugar ó refrán "Santa Lucía baixa a noite e medra o día".

Na fornela inferior esquerda figura o único varón do retablo, neste caso de vulto redondo. Pola súa vestimenta, queda claro que se trata dun diácono: dalmática sobre a alba. Pensamos que se trata de San Antolín, patrono de cazadores, coa palma de martirio na man dereita e o libro dos evanxeos na esquerda. O libro simboliza a difusión e defensa da fe que nunca rexeitou. Tivemos dúbidas na súa identificación, pois hai outros diáconos mártires, como San Esteban ou San Lourenzo. O primeiro adoita levar como atributo as pedras da súa lapidación, e San Lourenzo, a grella do seu martirio. No caso que nos ocupa non hai alusión ó tipo de martirio sofrido. San Antolín morre mutilado cunha espada, polo que se lle representa cunha coitela cravada nos pescozo ou no ombreiro, aquí ausente. Pensamos que podería ser San Antolín porque na dalmática aparecen flores de lis (era francés, aínda que sobre isto hai controversia: consultar aquí ou aquí), e así aparece nalgúns exemplos de Palencia.

Na fornela inferior dereita, tamén de vulto redondo, figura a Anunciación na súa representación máis simplificada, en posición erguida e sen o arcanxo San Gabriel. Chegamos a esta conclusión pola súa vestimenta (vestido vermello e manto azul), cabeza sen cubrir (mulleres novas e solteiras), e o libro na man esquerda. Tradicionalmente, a Virxe da Anunciación recibe a noticia do arcanxo cando estaba inmersa na lectura dun libro de oracións. O libro representa, na iconografía cristiá, a criatura orante, e é tamén icono da vida silenciosa de oración. A man dereita aparece en lixeiro movemento para exteriorizar a emoción (ausente no rostro).

Pensamos que todas as tallas (exceptuando a figura central, que non é talla) deberon saír dun mesmo taller. Comparemos a economía de trazos nos rostros, o mesmo tipo de cellas, a encarnación das meixelas, a ausencia de emocións, e, no caso de San Antolín e da Anunciación, a mesma base.

Seguir lendo...

Retablo maior da Santa María de Silvela

O retablo central está dividido en tres rúas, a central con oco único e as laterais con dous ocos superpostos. A factura do retablo parécenos dunha obra tardía, do S. XIX, pero con claros ecos barrocos do século anterior. Nel observamos unha mestura de elementos barrocos con detalles que son máis propios do eclecticismo do S. XIX, nos que se conxugaban elementos do pasado coa contemporaneidade. Ás veces con éxito (o eclecticismo en si mesmo era tamén unha xenialidade creativa), outras sen el, dando lugar a unha obra fallida e pouco crible, como é o caso deste retablo, que non responde a unha obra nacida da creatividade, senon da copia de modelos coñecidos. É dicir, o retablo parécenos froito dun taller que aprendeu o seu oficio para cubrir demandas locais, pero carente dun selo diferenciador, creativo, e propio de quen entende a Arte como unha actividade que tamén é intelectual.

Con isto non queremos dicir que careza de valor e que haxa que queimalo. Ó contrario. A peza ten un valor en si mesma polo que nos conta, e debería ser restaurada e exhibida con orgullo. Forma parte da nosa historia e contribúe a reconstruila e entedela. Non é unha peza que teñamos que desprezar: é unha peza histórica. Os elementos barrocos que apreciamos son as columnas centrais e certos detalles decorativos. As dúas columnas que enmarcan a fornela central son salomónicas, con acios de uvas petiscadas por pombas. Exemplos semellantes vémolos en Carlín, dos que xa fixemos un amplo análise, pero sen o mesmo vigor expresivo. Tamén son máis esveltas, como se se adecuaran ó rigor academicista que se vai impoñendo desde finais do S. XVIII. Pola súa esveltez tamén nos remiten ás xa analizadas en Miraz, máis tardías que as de Carlín, pero tamén de calidade.

Outros elementos barrocos son os motivos decorativos de sartas de froitas (nacidas da escola de Andrade) que enmarcan as fornelas laterais (terzo superior). Estas tamén aparecían en Carlín, pero cunha calidade claramente superior.

Que detalles nos fan pensar nunha obra posterior, do S. XIX? Pois non só a visión de conxunto (sen movemento en planta e sen efectividade visual), senon os remates superiores de liñas rectas: frontóns triungulares para as rúas laterais, ático na central, e sen ningunha unión entre elas, cunha disonancia absoluta no perfil de liñas. No barroco era habitual unha unión con formas curvas e contracurvas en tensión, con elementos efectistas como as volutas, que introducían sensación visual de movemento e vigor expresivo, pero que á vez creaban un conxunto harmonioso. Aquí, en cambio, a disonancia dos remates superiores das tres rúas son evidentes e non teñen ningún sentido.

Tamén, as nosas sospeitas de obra tardía, vémolas en pequenos detalles, como eses pequenos pináculos de perfil recto (curvo no barroco) que coroan o ático central. Ou a basa da fornela central, en rectángulos de recheo que flanquean o sagrario, que xa non ten o tratamento de protagonismo decorativo que tiña no barroco. Case parece unha exposición de materiais de cores diversas por encher cando non se nos ocorre que poñer.

Con todo, repetimos, debe ser restaurado e exhibido co orgullo de ser peza histórica.

Seguir lendo...

Interior de santa María de Silvela (II)

Entre os elementos de interese que figuran no interior, cabe destacar o conxunto de lápidas sepulcrais, algunhas máis nítidas e outras máis desfiguradas polo paso do tempo. Todo un sinal de que a igrexa tivo unha importancia histórica aínda sen estudar. Non cabe dúbida de que era unha honra ser enterrado aquí, como lugar reservado para personaxes ilustres. Estes, como aínda hoxe, gozaban de lugar preferente, neste caso próximo ó centro litúrxico. Se ademáis temos en conta que a igrexa tiña vinculacións co mosterio de Sobrado, a honra de ser enterrado aquí, cobraba especial relevancia para as élites locais.

Entre as lápidas, cabe destacar, non só polo seu estado de conservación, senón tamén polo escudo de armas que nela figura, a que está situada ó lado esquerdo da ábsida. A lápida foi descrita tamén por Varela Arias. Presenta un escudo dividido en catro cuarteis: nos dous superiores figuran as pombas dos Seixas (apelido íntimamente unido á historia de Friol e ó seu lugar máis emblemático, como é a fortaleza de San Paio de Narla), e nos dos cuarteis inferiores figuran as rodas de carro vinculadas ó apelido Camba. Estas rodas, parecen ser cruces patadas inscritas en círculo, emblema vinculado ós Camba, polo que Varela Arias seguramente non estea desacertada. Nós propoñemos unha segunda hipótese (só por especular e abrir novas portas): poderían ser as rodas de Santa Catalina vinculadas ó liñaxe dos Varela?.  Isto decímolo por apuntar unha posibilidade máis, pois se dá a circunstancia de que no retablo maior figura unha imaxe de Santa Catalina co seu emblema tradicional (a roda do seu martirio, aínda que esta sexa de factura diferente: non é cruz patada, é cruz radial). 

Quen está enterrado ou enterrada aí? Non o sabemos. E de momento, non hai ningún estudo que nolo aclare. A inscrición que rodea a lápida é para nós ilexible (e non só para nós, pois tampouco aclara nada a publicación de Varela Arias, única da que temos noticia sobre a igrexa, ademáis da publicación de Jaime Delgado: El románico de Lugo y su provincia, Tomo III, na que nada novo aporta). Se nos le algún ou alguna experta en paleografía e epigrafía, que nolo faga saber, polo interese común de quen segue a nosa historia.

A publicación de Varela Arias tamén fai mención de outra lápida sepulcral no pavimento da nave (metade dereita desde a entrada), na que segundo a autora, de novo figuran as rodas dos Camba. Un novo enigma por resolver entre tantos da historia de Friol (tema pendente entre os grandes "popes" da nosa historia aínda esquecida, e que desde a nosa pequena aportación pretendemos abrir portas).

Seguir lendo...

Interior de Santa María de Silvela (I)

No interior é onde se aprecia con claridade a orixe románica da igrexa, en elementos como o arco de triunfo. Este é de medio punto dobrado de sección rectangular. O arco inferior descansa sobre columnas románicas encastradas no muro. 

O capitel dereito presenta unha decoración con entrelazo que acubilla, na parte superior, formas avultadas: a central lisa e de forma oval, e as laterais con incisións paralelas ou en cuadrícula, a modo de piña. Este último motivo, como destaca Varela Arias, aparece en edificios do camiño de Santiago, e ten filiacións coa arte islámica (non esquezamos o papel que artífices islámicos xogaron na creación de capiteis románicos no norte peninsular, caso ben estudado en Cataluña ou Silos). Seguindo a Varela Arias, este modelo de capitel aparece tamén en igrexas como San Salvador de Vilar de Donas e en San Xoan de Portomarín.

O capitel esquerdo tamén ostenta un entrelazo de cintas perladas que rodean tren formas avultadas raiadas na parte superior. Varela Arias compara este capitel cun semellante no arco triunfal da igrexa de Santiago de Ligonde (Monterroso), e suxire que poida ser do mesmo autor. Tamén ve semellanzas con capiteis de Sobrado ou de San Salvador de Vilar de Donas, apuntando a posibilidade dun mesmo taller. Nós, atopamos un capitel de factura moi semellante ós descritos no mesmo concello de Friol, na igrexa de Anafreita. De feito, o capitel dereito de Anafreita parece unha síntese dos aquí presentes.
Os dous capiteis rematan nun corpo rectangular a modo de ábaco, e sobre este o cimacio, que se prolonga no muro a modo de asento ó dobre arco.

As basas das columnas, parcialmente ocultas no pavimento, responden ó tradicional esquema ático. O toro superior está decorado con sogueado, e o inferior, máis expandido, presenta unha decoración de díficil descrición, pois presenta un claro desgaste e tampouco se conserva na súa totalidade.

Sobre o arco de triunfo ábrese unha pequena ventá románica con derrame interior. No lado esquerdo do mesmo muro, pódese apreciar unha fornela que debeu ser aberta posteriormente.

Seguir lendo...

Igrexa parroquial de Santa María de Silvela

 A igrexa de Santa María de Silvela é un exemplo máis da enorme difusión da arquitectura románica no rural. Esta enorme actividade construtora concentrouse durante a segunda metade do S. XII e primeiros anos do S. XIII, datas nas que se debeu realizar a igrexa que nos ocupa, hoxe moi transformada pero con visibles trazas románicas no interior. Se ben a construción da catedral de Santiago debeu ser un impulso importante na formación de canteiros, e polo tanto, na difusión do románico, a fórmula máis repetida no rural tende a ser o máis económica posible desde o punto de vista construtivo. Deste xeito, os grupos de canteiros da época repiten receitas eficaces e simples, sendo a máis habitual a de nave única con cabeceira rectangular, como é o caso de Santa María de Silvela. Esta simplicidade arquitectónica non esixe máis cuberta que a de madeira a dúas augas. Esta fórmula ten os seus antecedentes en exemplos prerrománicos ou do románico inicial, como Santo Antoliño de Toques, e tivo tanto éxito que é o que se repite en dous terzos das igrexas románicas galegas. 

O exterior debeu sufrir profundas transformacións, pois xa non son perceptibles as trazas románicas. Non conserva ningún resto no exterior de figuración ou de canzorros. A austeridade decorativa predomina na actual fábrica, de corte planimétrico e acorde con gustos académicos (Neoclasicistas) que arrasaron coa liberdade creativa de séculos anteriores. A portada principal é rectangular e con enmarque liso, acorde cos postulados académicos de finais do XVIII e do S. XIX. A fachada remata en peineta de dobre van con pináculos superiores de ecos barrocos. É probable que moitas destas igrexas, dada a nosa climatoloxía, tiveran primitivos pórticos de madeira que se perderon. Para salvar o desnivel de terreo, o acceso ao interior da igrexa desde a portada principal, resólvese con tres peldaños no interior. Pallares Méndez ("El monasterio de Sobrado: un ejemplo de protagonismo monástico en la Galicia medieval", A Coruña, 1979, páx.207, nota 53) recolle o dato de que a igrexa de Silvela é adquirida polo mosteiro de Sobrado no seu apoxeo (1160-1220). Tamén figura nos Tumbos do mosterio de Sobrado en diversas doacións e vendas en favor de dito mosteiro (recollido por Elena Varela Arias, en "Igrexas románicas de la provincia de Lugo. Papeletas arqueológicas).

Seguir lendo...

Románico rural: Anafreita (I)

O baleiro documental da actividade construtora durante o Románico galego, así como as sucesivas transformacións que as obras románicas experimentaron ó longo da historia, dificultan unha sistematización no estudo do noso Románico. Pilar Carrillo e Ramón Ferrín ("Planimetría de las iglesias románicas de la provincia de A Coruña") apuntan que o Románico galego foi o gran descoñecido ata décadas recentes, e que se daba por suposto que todo el emanaba da influencia exercida pola catedral de Santiago.

En efecto, son moitos os exemplos do noso románico rural afastados dos grandes centros creadores e sen vinculación evidente con outras igrexas do Camiño de Santiago. Os seus anónimos construtores están, polo tanto á marxe de calquera encadramento. Moitas veces eran familias de canteiros que aprenderon o oficio e que se desprazaban en busca de traballo chegando a lugares afastados, como Anafreita, onde o máis habitual era economizar recursos e adoptar solucións eficaces e sinxelas, sen complexidades arquitectónicas e ornamentais. Case sempre, este tipo de igrexas presenta un románico residual, con restos fragmentarios, obxecto de reformas varias e amputacións inimaxinables.

O gran impulso construtor do románico parte de fins do S. XI, intensifícase no XII e continúa con forza no primeiro cuarto do XIII, favorecido por unha conxuntura de estabilidade e prosperidade. A maior parte das nosas igrexas románicas, constrúense na segunda metade do S. XII.

O caso de San Pedro de Anafreita é tamén un exemplo de sucesivas metamorfoses. Perrín ("La arquitectura románica en Lugo". Fundación Pedro Barrié de la Maza) propón unha cronoloxía entre 1225 e 1230. Trátase, polo tanto, dun románico tardío de transición ó gótico, como se aprecia nalgúns elementos que xa analizaremos. Tamén Perrín relaciona este exemplo con outro próximo, como a igrexa de Samede de Nodar.

Seguir lendo...

Románico rural: Anafreita (II)

A solución arquitectónica de Anafreita é de gran sinxeleza: nave única e ábsida rectangulares cubertas con teito de madeira, unha solución que tivo enorme difusión no románico galego e que xa se consagrara durante o prerrománico. Perrín fai fincapé en que a primitiva fábrica románica está case intacta, con aparello de cadeirado granítico de calidade disposto en ringleiras horizontais.

A porta principal presenta un arco de medio punto formado por dúas arquivoltas de sección rectangular, a exterior disposta a pano co muro, e a interior perfila un tímpano liso que descansa sobre mochetas decoradas con figuración humana e das que xa falamos.

No muro sur, ábrese outra porta de arco de medio punto con doelas, que descansa sobre unha imposta de nacela. O tímpano liso susténtase sobre dúas xambas lisas.

A ábsida, parcialmente oculta polo engadido posterior da sancristía, está adornado con canzorros de motivos xeométricos. No ángulo superior do tellado da nave, pódese apreciar unha cruz de Malta con entrelazos cruciformes. Vázquez Saco ("Iglesias románicas de la provincia de Lugo. Papeletas arqueológicas: Santa María de Camporramiro, San Pedro de Anafreita, San Victorio de Ribas de Miño, Santiago de Losada". Boletín de la Comisión provincial de monumentos históricos y artísticos de Lugo. nº 13, 1945. Deputación Provincial de Lugo) ve semellanzas cos entrelazados esculpidos nos tímpanos de Albán, Samos, Friolfe... (un entrelazo semellante atopámolo en Roimil).

Baixo a cruz ábrese unha pequena ventá coroada por un arco semicircular. Outras ventás semellantes iluminaban o interior: unha no muro sur e dúas no muro norte.

Seguir lendo...

Dúas Torres na Voz de Galicia

Neste mes de Nadal, o xornal "La Voz de Galicia", na súa edición de Lugo, vén de publicar dúas pequenas reportaxes sobre o patrimonio local friolés. Así, na súa edición do día 3,  fala da Torre de Miraz, mentres que este pasado día 24, faino sobre a Torre de Friol.

Dúas testemuñas da historia do concello, con desigual tratamento: un, a Torre de Miraz, en mans privadas e nun bo estado de conservación, e outro, a Torre de Friol, que a pesar do compromiso da Caixa de Aforros ,a quen lla cedeu o Doutor López Suárez para que se levase a cabo a súa restauración e fose destinada a Escola de Capacitación Agraria, hoxe xa devolta a mans privadas, é anuncio público e notorio da desidia polo noso.

Agora argüirán razóns económicas para non lle facer fronte a unha expropiación, pero... non habería que ir pensando na súa volta ao dominio público, restauración e uso social?.Facer pistas e cambiar farois é un xeito de gobernar,pero, aínda que custe traballo crelo, hai outros... e no noso país temos algún exemplo.

As fotografías falan por si soas e non necesitamos indicar a que construción pertence cada unha.

Seguir lendo...

Os santos médicos da Rocha: Cosme e Damián (II)

A historia destes santos irmáns e sanadores, coñecémola a través de A Lenda Dourada, de Santiago de la Vorágine. Eran xemelgos, nacidos en Arabia no seo dunha familia cristiá. Formáronse como médicos en Siria e exerceron a medicina en Exea (Cilicia), onde acadaron unha enorme sona polas súas capacidades curativas e milagreiras, curando tanto a humanos como a animais. De todas as súas intervencións, a máis coñecida é a amputación dunha perna gangrenada e substituída pola perna dunha persoa de raza negra que acababa de morrer (no retablo dos santos Abdón e Senén, de Huguet, pódese ver unha representación do trasplante). Non cobraban polos seus servizos, polo que lles chamaron "anárgyroi" ou inimigos dos cartos, co que de paso, conseguían atraer a moitos á doutrina cristiá. Tan populares se fixeron que espertaron receos nos seus colegas, que acabaron denunciándoos ao procónsul Lisias en tempos de Diocleciano.

Obrigáronos a render culto a deuses romanos, pero ao negarse son sometidos a todo tipo de tormentos, saíndo ilesos de todos. Finalmente son decapitados no ano 287.
Por todo o dito, Cosme e Damián convertéronse en patróns de médicos, cirurxiáns, boticarios, barbeiros e perruqueiros.

A iconografía destes santos represéntaos coa cabeza cuberta en alusión a súa condición científica como médicos: San Cosme leva un bonete cilíndrico típico da profesión. Polo xeral visten elegantes togas longas: no caso de San Cosme, túnica de azul intenso decorada con flores douradas e reberetes tamén dourados nos extremos, e pola que asoman as mangas vermellas da blusa. No caso de San Damián, vestidura talar azul con cíngulo dourado e cuberto por unha capa vermella de forro branco, e con zapatos de fibela típicos dos séculos XVIII e XIX.

Os atributos que os identifican son a caixa de ungüentos (na man esquerda de San Cosme), o ouriñal ou recipiente para recollida de mostras (na man dereita de San Cosme e na esquerda de San Damián), e a palma de martirio (na man dereita de San Damián).

Na igrexa hai tamén unha pequena figura devocional de San Cosme, situada xunto a un pequeno retablo no lateral esquerdo. É moi semellante á figura que preside o altar maior. Tamén porta a caixa de ungüentos e o ouriñal. Este nunca falta nas representacións históricas de médicos, pois xa desde Hipócrates, a uroscopia tiña enorme protagonismo nos diagnósticos. Incluso, un tratado de medicina do S. XI, "De urinis", de Gilles Corbei, chegaba a describir con detalle as cores, substancia e contido dos ouriños, tratado que se seguiu utilizando en séculos posteriores.

Aínda que Cosme e Damián son considerados xemelgos, é moi habitual que a Cosme se represente máis vello e nunha xerarquía superior: de feito, na Rocha, o titular é San Cosme, e como tal ocupa a fornela central do retablo (San Damián está á esquerda).

O retablo é neoclásico, e supoñemos que do S. XIX. Non sabemos se foi restaurado, pero desde logo, a policromía consérvase en bo estado. Tamén resulta moi vistosa a decoración polícroma da parede do fondo: perfectamente simétrica e equilibrada, de organización xeométrica, e todo enmarcado nunha orla dourada en forma de cadea.

Supoñemos que as tallas (a da dereita é San Antonio de Padua) son tamén da mesma época, se ben na figura de San Damián aínda perduran ecos barrocos nos pregamentos da roupa.

O teito da capela maior está primorosamente traballado, dividido por listóns de madeira en casetóns decorados con flores. A parte central remata nun cadrado de madeira decorado con rocallas rococós. Case diríamos que por aquí pasaron os mesmos artífices que decoraron os teitos da igrexia de San Xiao do Carballo.

Seguir lendo...

Desinterese pola conservación do patrimonio

Líamos nun Progreso do ano 1976 un artigo que, co título "¿Dónde está la virgen románica de Cerdeiras, Begonte?", falaba da desaparición dunha talla da citada igrexa e deixaba entrever cales podían ser as causas, e implicacións.  

Neses anos, empezaba a ser frecuente o feito de iren desaparecendo misteriosamente, ás veces, e noutros casos sen tanto misterio, pezas de valor do patrimonio histórico-artístico das parroquias rurais da nosa provincia.

Vén isto a conto, porque observamos como a fonte do S. Benito, no Carballo, cada ano está máis abandonada, ás imaxes remitímonos, e dentro de pouco, de seguirmos así, haberá o recordo dunha fonte e pouco máis. Xa a fins dos anos setenta, segundo as nosas informacións, sufriu o primeiro atentado á súa singularidade, ao serlle roubada a imaxe que na fornela—hoxe baleira—había do santo.

Mentres, en semellante situación de illamento, a parroquia de Baldomar, tamén en Begonte, pode presumir dunha fonte (fotografía da dereita) coa mesma bieita advocación, pero máis coidada, coa súa imaxe ben blindada por unha forte reixa e nun estado de conservación que , moi ao noso pesar, xera envexa.

E falamos dunha fonte, pero podiamos seguir. Non en van, contemplamos todos os días o deterioro progresivo da Torre de Friol, da que ninguén parece querer saber nada.

Seguir lendo...

Cruceiro de Santa Marta.

O cruceiro está situado no campo da festa da capela de Santa Marta (parroquia de Vilalvite). Aséntase sobre plataforma de tres chanzos. O fuste é monolítico, de sección cadrada nos extremos e no resto coas arestas rebaixadas. Ten un capitel troncopiramidal invertido que remata en tres pequenos banzos que serven de base á cruz. Esta é de sección cuadrangular coas arestas rebaixadas, excepto na base. É unha cruz florenzada, pois os extremos rematan en lóbulos.

No anverso represéntase a Cristo cun inxenuísmo parecido ó que tamén aparece en Vilafiz. Como todos os cruceiros, está concibido para 'disfrute' colectivo, e aínda que comporten unha forte carga espiritual ou simbólica, buscan a funcionalidade inmediata. Por iso prevalece o contido sobre a forma, resultando unha imaxe elemental portadora dunha mensaxe recoñecible por toda a comunidade. Eliminado o superfluo, chegamos a un esquema universal, neste caso a unha imaxe naif, marcadamente frontal e hierática, coas palmas das mans abertas, con nula expresividade no rostro, e con desproporcións anatómicas evidentes (a pesar dun intento torpe de resaltar a musculatura do torso). E con todo, a imaxe resulta enormemente atractiva.

Na base non figura inscrición que nos permita datar a obra, e a atemporalidade da arte popular dificulta calquera datación, se ben o fuste e o capitel parecen relativamente recentes. A nosa proposta, ben ampla, iría desde o último terzo do S. XIX ata o primeiro terzo do XX.

Seguir lendo...

Curiosa cabeza na Casa da Bouza.

Na casa da Bouza, en Agruñá (Cotá), a fachada ostenta unha curiosa cabeza sobre a que os datos que temos son moi confusos. Tiñamos noticias previas, aínda que contraditorias, entre outras cousas porque a memoria é fráxil e acaba omitindo, modificando ou engadindo datos. Chegamos a ela ao ter noticias (aínda que de boca en boca, pois cada un dá a súa explicación) de que se trataba dunha suposta cabeza protohistórica, pois cando algo chama a atención, por lóxica e por fortuna, nacen as elucubracións. E dicimos por fortuna, porque as elucubracións revalorizan os achados dos que todos nos queremos apropiar, aínda que só sexa polo feito de descubrilos e darlles sona: unha forma sinxela de protexelos e preservalos.
A seguinte noticia que dela recibimos, aínda que de forma indirecta, foi que a cabeza apareceu nos alicerces da casa e decidiron colocala na fachada. Finalmente, achegámonos á casa, e o home que nos recibiu, díxonos que a casa é (ou era) da súa sogra, que foi construída hai case 80 anos, e que a cabeza proviña dunha canteira próxima (que non soubo especificar).
Ata aquí os datos, ben imprecisos. A nós, e despois de examinar case todas as imaxes que se dan por válidas de cabezas castrexas, parécenos difícil aceptar que se trate dunha obra tan antiga. Tamén é certo que datala é imposible, sobre todo se temos en conta as sucesivas transformacións que debeu sufrir. Polo visto, o noso informante, consciente e orgulloso de ter algo distintivo, decidiu "restaurala", aplicándolle un chorro de auga a presión (de aí que os trazos parezan acabados de esculpir), reforzándoa con cemento, e colocándolle esa lousa sobre a cabeza para protexela da chuvia. Boas intencións que, polo menos, aseguran a súa permanencia, reforzada polas visitas de curiosos (nós mesmos) que ata alí se achegan.
Por que non nos parece unha cabeza castrexa? Ten unha plasticidade demasiado actual, a pesar da economía de trazos e deses ollos pechados e amendoados. Esa carnosidade do rostro non ten parangón coas cabezas trofeo castrexas, nin tampouco o elaborado cabelo de deseño xeométrico. As cabezas castrexas non tiñan pelo; como moito, a cabeza de Rubiás, presenta algunha incisión que algún relaciona co perfil dun casco.
En todo caso, a presenza desta cabeza nun lugar visible e preferente (na fachada que dá ao camiño veciñal) é digna de reflexión. As cabezas trofeo castrexas tamén decoraban as paredes das casas, e tiñan un significado de trofeo, apotropaico, ou relixioso. Segundo Calo Lourido, por influencia romana serían "ius imagine" ou representacións de defuntos, pero o mesmo autor di que moitas destas cabezas podían ser entretementos de calquer artesán ou restos de canzorros románicos. Sabemos que o románico aproveitou, asimilou e reinterpretou restos pagáns, ben por cristianizalos, ben por puro sincretismo, ou por todo á vez. En todo caso, o que foi simbólico no pasado, seguiuno sendo, aínda que o contido mute ou se enmascare. E aquí entramos na nosa interpretación desta singular cabeza, seguramente tardía (nin castrexa, nin románica):
O simbolismo apotropaico das antigas cabezas perdurou no devir dos tempos: reutilizando ou reelaborando. Do contrario, que fai unha cabeza casualmente atopada, pero conscientemente colocada nun lugar tan preeminente?. Estamos ante unha peza reelaborada non sabemos cando, probablemente a partir de modelos máis antigos, e reinterpretada e actualizada en tempos recentes, que de forma non tan casual, acaba ocupando o mesmo lugar e coa mesma intención inconsciente. Xa na simboloxía románica, as cabezas humanas eran expresión do noso intelecto e das nosas calidades, a parte máis nobre e máis afastada do pecaminoso, retomando ese sentido de protección que desde tempos ignotos tiveron. Polo mesmo, podemos pensar que protexen as vivendas do maligno. Un interesante traballo que podedes atopar na rede e publicado en Cuadernos de Estudios Galegos, fala desta apropiación simbólica da cultura material castrexa, e aporta un dato curioso sobre unha cabeza (páx. 116) situada á entrada dunha finca. O seu propietario di que "ter iso ahí, é como ter a garda civil". Tamén neste caso, é difícil soster unha adscrición castrexa á peza, pero o trasfondo, demostra un continuismo sorprendente.

Seguir lendo...

A iconografía masculina do altar maior de Santiago de Miraz.

Santiago Matamouros,aínda que é o santo titular, está desprazado dunha visión privilexiada e situado na fornela esquerda. A importancia do culto a Santiago é de sobra coñecida en Galicia. Ademais, Miraz é parada obrigatoria no camiño de Santiago (Camiño Norte). Dos tres tipos iconográficos que hai de Santiago, o de Miraz responde ao prototípico de Matamouros (arrepiante na sensibilidade actual), e que foi símbolo da Reconquista e difundido pola Orde de Santiago: montado no cabalo branco que pisotea as cabezas de guerreiros mouros e cunha espada en alto nunha man, e na outra co que cremos debe ser o estandarte da Orde de Santiago, pero que debeu ser "repintado", pois en lugar de branco é vermello e perdeu a cruz (símbolos en alusión á batalla de Clavijo). Con todo, a indumentaria remite á súa condición de peregrino, de feito viste como os peregrinos nobres: sombreiro de á ancha decorado con venera, e ampla capa vermella.

O Santiago de Miraz parécenos anterior ao retablo (aínda que non moito, S. XVII?). As súas dimensións son demasiado pequenas para ocupar a fornela que ocupa. Debeu ser reaproveitado dun retablo anterior e desprazado do protagonismo inicial (as representacións do Matamouros comezan a declinar no S. XVIII) cando os Saavedra costean o actual retablo. Polo mesmo, tampouco nos parece do mesmo artífice que creou as demais tallas do retablo. Resulta moito máis desproporcionado e ríxido: o cabalo é demasiado pequeno (ou Santiago demasiado grande), as cabezas dos guerreiros mouros demasiado grandes, o movemento non resulta crible, e hai unha evidente desproporción entre a cabeza e o corpo de Santiago. Ademais, a peaña sobre a que se asenta é diferente das peañas das demais imaxes.

San Antonio de Padua está situado na fornela superior. Para nós, a talla é da mesma época que o retablo: a factura dos rostros e as ondas creadas polas teas, son típicas do S. XVIII. San Antonio de Padua é tamén San Antonio de Lisboa, pero morreu en Padua en 1231. Ingresou na Orde franciscana, polo que aparece co hábito franciscano cinguido por un cordón de tres nós, que aluden aos tres votos da orde. Aparece cos seus atributos máis frecuentes e que se popularizaron a partir da Contrarreforma: o libro do Evanxeos, o neno Xesús no seu colo e volvéndose cara ó santo buscando o contacto emocional (en alusión ás súas aparicións en Camposampiero e na cela do santo), e suponse que na man dereita (hoxe perdida) levaría a azucena símbolo de pureza.

A San Antonio de Padua sempre se lle representa como un mozo imberbe e de agraciadas faccións. Tal vez por isto, a tradición popular acabouno vinculando coas mozas casadeiras ( San Antonio bendito, dádeme un home, anque me mate, anque me esfole. Ou tamén: Antón ten un meniño/non porque fora casado:/foi un neno que atopou/na porta do seminario).

Ademais de casamenteiro, San Antonio de Padua tiña a cualidade de atopar as cousas perdidas.

Seguir lendo...